Począwszy od 2021 roku, 27 grudnia obchodzony jest jako Narodowy Dzień Zwycięskiego Powstania Wielkopolskiego. Z okazji tego święta państwowego przybliżamy nie tylko sylwetki niektórych pochowanych we Wrocławiu powstańców wielkopolskich, ale także losy wrocławskiego środowiska powstańczego.
Powstanie wielkopolskie wybuchło w Poznaniu 27 grudnia 1918 roku, w czasie wizyty powracającego do Polski Ignacego Jana Paderewskiego. Jego przemówienie wygłoszone dzień wcześniej do Polaków licznie zgromadzonych przed hotelem Bazar w Poznaniu stało się impulsem do wybuchu powstania, które było zrywem polskich mieszkańców Prowincji Poznańskiej przeciwko Republice Weimarskiej. Domagano się powrotu tych pozostających pod zaborem pruskim ziem do Polski, która niewiele ponad miesiąc wcześniej odzyskała niepodległość.
Do walki w powstaniu stanęli nie tylko Wielkopolanie, ale także m.in. mieszkający w niemieckim Wrocławiu Polacy, członkowie Polonii Wrocławskiej oraz polscy studenci Śląskiego Uniwersytetu Fryderyka Wilhelma w Breslau (Schlesische Friedrich-Wilhelms-Universität, obecnie Uniwersytet Wrocławski). Jednym z nich był Stefan Kuczyński (1894–1969) – wielkopolanin pochodzący z powiatu gostyńskiego, który do Breslau przyjechał w 1914 roku na studia medyczne.
Stefan Kuczyński. Fot. za: Alicja Zawisza, Studenci Polacy na Uniwersytecie Wrocławskim (1918–1939). Katalog zachowanych archiwaliów, Wrocław 1972, s. 37
Gdy wybuchło powstanie wielkopolskie, Stefan Kuczyński niezwłocznie przerwał studia, by wziąć w nim udział. Jako studenta medycyny wcielono go do jednej z drużyn sanitarnych, które działały w okolicy Rawicza. Jeden z jego znajomych, prof. Gerwazy Świderski, wspominał, że w czasie walk Kuczyński wykazał się dużym zaangażowaniem, a ponadto stoczył bój o stację kolejową, która znajdowała się w jego rodzinnych Smolicach. W 1919 roku Kuczyńskiego przeniesiono do pracy w Szpitalu Głównym Wojska Polskiego w Poznaniu. Chcąc po powstaniu dokończyć przerwane studia medyczne, w szpitalu wojskowym pracował krótko, bo tylko do czerwca 1919 roku, ale otrzymał w tym czasie stopień sierżanta. Po powrocie do Wrocławia ukończył studia i do końca życia pracował jako lekarz, najpierw czynnie angażując się w życie Polonii Wrocławskiej, później wspierając m.in. polskich robotników przymusowych w czasie II wojny światowej, a po wojnie organizując polską służbę zdrowia we Wrocławiu. W spisanych w 1968 roku wspomnieniach, pisał także o powstaniu wielkopolskim:
Zryw powstańczy Wielkopolski odbił się znacznym echem także we Wrocławiu. Członkowie naszej wspólnoty, jak kupiec Zygmunt Gunderman, Józef Lenort, krawiec Leon Piątkowski i inni, gromadzili na własną rękę i odpowiedzialność mundury i pocesarski sprzęt wojskowy, dostarczając go powstańcom wielkopolskim.
Wrocławska Polonia aktywnie wspierała walczących powstańców. Kazimierz Malczewski, ostatni prezes wrocławskiego gniazda polonijnego Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”, założonego w 1894 roku i i istniejącego do 1920 roku, wspominał:
Głównym zadaniem było teraz gromadzenie broni i amunicji […]. Gromadzoną amunicję i broń niezwłocznie przekazywaliśmy, oczywiście konspiracyjnie, powstańcom wielkopolskim, wśród których wielu było członkami „Sokoła”. Nieco później przesyłki takie szły również na Górny Śląsk dla powstańców śląskich.
W szeregach powstańców wielkopolskich znaleźli się także absolwenci wrocławskiej Alma Mater. Jednym z nich był Wojciech Korfanty (1873–1939) – przywódca narodowy Górnego Śląska, związany z chrześcijańską demokracją, uważany za jednego z ojców niepodległej Polski. Choć jako jedna z najważniejszych postaci Śląska jest kojarzony głównie z walką Śląska o przyłączenie do Polski, to warto również pamiętać, że w latach 1918–1919 był członkiem Naczelnej Rady Ludowej stanowiącej rząd Wielkopolski podczas powstania wielkopolskiego.
Wrocławski pomnik Wojciecha Korfantego wzniesiony u zbiegu ulic Powstańców Śląskich i Orlej, uroczyście odsłonięty 11 listopada 2014 roku. Fot. Kamilla Jasińska
Więcej na temat Wojciecha Korfantego i jego wrocławskich upamiętnień w artykule Kamilli Jasińskiej Wrocławskie ślady Wojciecha Korfantego – patrona roku 2023 na stronie Centrum Historii Zajezdnia
Powstanie wielkopolskie zakończyło się zwycięstwem po siedmiu tygodniach walk. Dnia 16 lutego 1919 roku w Trewirze zawarto rozejm, który rozszerzał na front powstańczy zasady rozejmu w Compiègne z 11 listopada 1918 kończącego I wojnę światową. Wedle oficjalnych danych w wyniku powstania życie straciło 2261 osób, a ponad 6000 zostało rannych. Jednym z tych, którzy zginęli w trakcie walk, był Antoni Cebulski, pochowany na Cmentarzu Osobowickim we Wrocławiu (wówczas Kommunal Friedhof in Oswitz, Breslau). Jego symboliczny grób jest odznaczony specjalnym insygnium Ojczyzna swemu obrońcy. Jest jedynym wrocławskim grobem powstańca wielkopolskiego zmarłego w trakcie walk, dlatego ma status grobu wojennego i podlega opiece wojewody dolnośląskiego.
Fragment nagrobka Antoniego Cebulskiego z umieszczonym tuż obok imienia i nazwiska insygnium, 1 listopada 2023 roku. Fot. Kamilla Jasińska
W 1920 roku weterani powstania utworzyli w Poznaniu Związek Powstańców Wielkopolskich. W późniejszych latach wielu z nich zginęło pod niemiecką okupacją. Ich nazwiska umieszczane były na liście proskrypcyjnej wrogów III Rzeszy (Sonderfahndungsbuch Polen). Po wybuchu II wojny światowej specjalne niemieckie oddziały w ramach akcji eksterminacyjnej Intelligenzaktion wyszukiwały weteranów powstania, a następnie przeprowadzały publiczne egzekucje.
Trumny powstańców wielkopolskich okryte flagą państwową i ustawione na katafalku podczas uroczystości pogrzebowych w Zbąszyniu w 1931 roku. Fot. ze zbiorów Narodowego Archiwum Cyfrowego
Po II wojnie światowej weterani reaktywowali swoją organizację związkową jako Związek Weteranów Powstań Wielkopolskich (reaktywacja z dniem 17 marca 1946 roku). Ostatni powstaniec wielkopolski – porucznik Jan Rzepa – zmarł 24 marca 2005 roku we Wronkach w wieku 106 lat.
Dawni powstańcy wielkopolscy do powojennego Wrocławia przybywali z różnych stron kraju już od 1945 roku i aktywnie angażowali się w organizację polskiego życia i odbudowę miasta zniszczonego działaniami wojennymi. Wrocławskie środowisko powstańców wielkopolskich, podobnie jak powstańców śląskich, nigdy nie należało do licznych. Szacuje się, że w stolicy Dolnego Śląska po wojnie mogło się ich osiedlić ponad trzystu (na przełomie lat 50. i 60. XX wieku zweryfikowano 284 powstańców wielkopolskich). Być może właśnie dlatego we Wrocławiu nie istniała osobna forma organizacyjna reaktywowanego w 1946 roku Związku Weteranów Powstań Wielkopolskich, jednak środowisko wrocławskich powstańców wielkopolskich aktywnie działało w powstałym we wrześniu 1949 roku Związku Bojowników o Wolność i Demokrację (ZBoWiD), który połączył w sobie wszystkie organizacje kombatanckie. Wrocławscy weterani powstania wielkopolskiego w okresie PRL odbyli setki spotkań w szkołach podstawowych i średnich oraz w rozmaitych instytucjach cywilnych, wojskowych i w zakładach pracy. W 1979 roku w samym Wrocławiu żyło 46 powstańców wielkopolskich, rok później było ich już tylko 41. Obecnie nie żyje już żaden z nich.
Zamieszkali we Wrocławiu weterani powstania wielkopolskiego oraz powstań śląskich z grupą uczennic Szkoły Podstawowej nr 81 im. Powstańców Śląskich we Wrocławiu podczas jednego z okolicznościowych spotkań, 5 maja 1976 roku. Fot. za: „Kalendarz Wrocławski” 1982, s. 166
Lista zamieszkałych we Wrocławiu powstańców wielkopolskich według stanu z 30 kwietnia 1980 roku. Za: „Kalendarz Wrocławski” 1982, s. 168
Spośród powstańców wielkopolskich, którzy po wojnie osiedlili się we Wrocławiu, wielu spoczywa na wrocławskich cmentarzach. Groby trzech z nich – Jana Kantego Dzierżykraj-Morawskiego herbu Nałęcz, Stanisława Gierusza oraz Piotra Jarysza – zostały odznaczone specjalnym insygnium Ojczyzna swemu obrońcy w ramach projektu OCALAMY, który jest realizowany przez wojewodę dolnośląskiego przy współpracy z Oddziałowym Biurem Upamiętniania Walk i Męczeństwa Instytutu Pamięci Narodowej we Wrocławiu.
ANTONI (ANTON) CEBULSKI (CYBULSKI)
urodzony 20 grudnia 1896 roku w Nowinach, zmarł 3 lutego 1919 roku w Breslau (obecnie Wrocław)
Anton vel Antoni Cebulski (jak na dawnym i obecnym nagrobku) lub Cybulski (jak początkowo na odtworzonym nagrobku) był weteranem armii niemieckiej oraz Legionów Polskich w okresie I wojny światowej. Brał udział w powstaniu wielkopolskim, w trakcie którego został dwukrotnie ranny i na początku 1919 roku dostał się niewoli. Był leczony w szpitalu w podwrocławskiej miejscowości Deutsch-Lissa, czyli w obecnej Leśnicy, która od 1928 roku znajduje się w graniach miasta. Przebywał także w lazarecie fortecznym w Breslau, które miało wówczas status twierdzy. Zmarł 3 lutego 1919 roku. Niewykluczone, że był synem Stanisława Cebulskiego, zamieszkałego w Breslau polskiego stomatologa, który miał gabinet przy obecnej ulicy Józefa Piłsudskiego.
Zmarły 23-letni powstaniec został pochowany na cmentarzu komunalnym na Osobowicach (Kommunal Friedhof in Oswitz), na obrzeżach obecnego pola 86, w rzędzie grobów z lat 1919–1921. Pierwotnie na mogile stał dębowy krzyż z metalową emaliowaną tabliczką i napisem w języku niemieckim: Hier ruht in Gott der Soldat Anton Cebulski (tłum. Tutaj spoczywa w Panu żołnierz Anton Cebulski). Pomiędzy nazwiskiem a latami życia umieszczono dopisek: Von der Poln. Bande (tłum. Z polskiej bandy). Niewykluczone, że dopisek ten powstał po 1933 roku, gdy niemieckie prześladowania dotknęły nie tylko ludność polską zamieszkałą na terenie Niemiec, ale nie ominęły także grobów Polaków ważnych dla polskiej historii. Fotografię grobu, na którym widniał taki dopisek, wykonał w 1934 roku prawdopodobnie Władysław Zarembowicz – harcerz aktywnie działający na rzecz Polonii Wrocławskiej.
Fotografia nagrobka Antoniego Cebulskiego wykonana w latach 30. XX wieku. Za: Album Pamiątkowy Powstańców i Niepodległościowców Ziem Zachodnich RP, 1939 Nr 6 s. 176
Grób Antoniego Cebulskiego przetrwał II wojnę światową. W pierwszych powojennych latach w święto zmarłych wartę honorową zaciągali przy nim harcerze. Wraz z upływem czasu grób polskiego powstańca wielkopolskiego umieszczony pomiędzy niemieckimi grobami zaczął popadać w niepamięć. W latach 60. i 70. XX wieku dbał o niego m.in. Stanisław Derda, były polski robotnik przymusowy, oraz zrzeszona w Towarzystwie Miłośników Wrocławia młodzież urodzona w 1945 roku w powojennym Wrocławiu. Niestety, w listopadzie 1979 roku grobu już nie było – w niewyjaśnionych okolicznościach został zniwelowany wraz z tą częścią kwatery, w miejscu której stworzono miejsce pod nowe pochówki. W miejscu grobu Cebulskiego w 1981 roku pochowano nową osobę.
Fragment artykułu zamieszczonego w „Słowie Polskim” z 19 lipca 1969 roku. Tekst został zilustrowany fotografią grobu Antoniego Cebulskiego wykonaną przez Tadeusz Drankowskiego
O odnalezienie mogiły powstańca i odtworzenie nagrobka przez wiele lat starał się przede wszystkim Stanisław Derda. Udało się to dopiero w 1998 roku, gdy symboliczny grób odtworzono na polu CI, kilka metrów od pierwotnego miejsca pochówku, gdzie odtworzenie nie było już możliwe. Z tego względu na płycie nagrobnej umieszczono napis: NA TYM POLU SPOCZYWA POWSTANIEC WIELKOPOLSKI. Nazwisko przybrało formę CYBULSKI. Tuż przy grobie ustawiono biało-czerwony maszt z polską flagą. Podobny w latach 80. XX wieku w miejscu pierwotnego pochówku ustawili działacze Solidarności. Grób ma status grobu wojennego, co oznacza, że znajduje się pod opieką wojewody dolnośląskiego. W 2019 roku w ramach projektu OCALAMY został odznaczony insygnium Ojczyzna swemu obrońcy. W ostatnich latach na nagrobku pojawiła się ciemna płyta, na której nazwisko powstańca zapisano w pierwotnym brzmieniu: CEBULSKI.
Nagrobek Antoniego Cebulskiego odtworzony w 1998 roku przy głównej alei wiodącej od bramy wejściowej w kierunku kaplicy. N płycie umieszczono nazwisko CYBULSKI, które w latach późniejszych poprawiono na CEBULSKI. Fotografia z 2004 roku. Fot. Stanisław Derda / ze zbiorów Centrum Historii Zajezdnia
Grób Antoniego Cebulskiego z nową tabliczką, na której nazwisko zapisano w pierwotnym brzmieniu: CEBULSKI. Fotografia z października 2021 roku. Fot. Damian Mrozek
Grób Antoniego Cebulskiego w dniu Wszystkich Świętych 2023 roku. Fot. Kamilla Jasińska
JAN KANTY DZIERŻYKRAJ-MORAWSKI herbu NAŁĘCZ
urodzony 1 grudnia 1900 roku w Jurkowie, zmarł 22 czerwca 1977 roku we Wrocławiu
W latach 1915–1918 brał czynny udział w konspiracyjnym Towarzystwie im. Tomasza Zana, mającym na celu kształcenie młodzieży polskiej w zaborze pruskim. Od 1918 roku działał w Tajnym Komitecie Wojskowym. Dnia 28 grudnia 1918 roku wstąpił do Wielkopolskiej Armii Powstańczej, zasilając szeregi tworzącego się pułku Wielkopolskiej Jazdy Ochotniczej (późniejszego 15. Pułku Ułanów). Wedle przekazów rodzinnych to on jako pierwszy miał wywiesić na poznańskim ratuszu biało-czerwony sztandar. Brał udział w walkach powstańczych na północy Wielkopolski, pod Szubinem. W wojnie polsko-bolszewickiej walczył w randze podporucznika w 26. Pułku Ułanów w jego bojach toczonych na terenie dzisiejszej Białorusi. Po wojnie uzyskał dyplom magistra nauk ekonomicznych. W latach 1923–1926 pełnił funkcję zastępcy dyrektora generalnego Rady Naczelnej Przemysłu Cukrowniczego, w latach 1924–1936 był członkiem Zarządu i dyrektorem Biura Ekonomicznego Izb i Organizacji Rolniczych Zachodniej Polski, radcą Izby Rolniczej oraz organizatorem i przewodniczącym Związku Wytwórców Jęczmienia Browarnego, a także przewodniczącym Międzyizbowej Komisji ds. Handlu Wewnętrznego przy Związku Izb i Organizacji Rolniczych Zachodniej Polski. W 1931 roku był członkiem polskiej delegacji podczas rozmów gospodarczych z Niemcami, a w 1939 roku – polskiej delegacji na obrady Ligi Narodów w Genewie. Od 1938 roku do wybuchu II wojny światowej pełnił funkcję prezesa Wielkopolskiej Izby Rolniczej. Po zakończeniu wojny osiedlił się na Dolnym Śląsku. Najpierw był dyrektorem Jeleniogórskiego Okręgu Państwowych Nieruchomości Ziemskich z siedzibą w Legnicy, a po przeprowadzce do Wrocławia został dyrektorem Biblioteki Głównej Wyższej Szkoły Rolniczej (obecnie Uniwersytet Przyrodniczy) we Wrocławiu. Został odznaczony Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski, Krzyżem Orderu Polonia Restituta oraz Złotym Krzyżem Zasługi.
[oprac. na podst. Jan DZIERŻYKRAJ-MORAWSKI – Ocalamy]
Jan Kanty Dzierżykraj-Morawski herbu Nałęcz spoczywa w rodzinnym grobie na Cmentarzu św. Wawrzyńca przy ulicy Odona Bujwida we Wrocławiu [pole 9, aleja główna, grób nr 141]. W setną rocznicę zakończenia powstania wielkopolskiego, tj. 16 lutego 1919 roku, jego grób został odznaczony insygnium Ojczyzna swemu obrońcy w ramach projektu OCALAMY.
Grób rodzinny Dzierżykraj-Morawskich na Cmentarzu św. Wawrzyńca przy ulicy Odona Bujwida we Wrocławiu. Fot. za: Jan DZIERŻYKRAJ-MORAWSKI – Ocalamy
Grób Jana Kantego Dzierżykraja-Morawskiego herbu Nałęcz w dniu obchodów Narodowego Dnia Zwycięskiego Powstania Wielkopolskiego 27 grudnia 2022 roku. Fot. Damian Mrozek
STANISŁAW GIERUSZ
urodzony 4 maja 1900 roku w Bączylesie (powiat Gostyń), zmarł 27 grudnia 1976 roku we Wrocławiu
Jako osiemnastolatek w składzie kompanii ochotniczej chorążego Kazimierczaka brał udział w walkach o Janiszewo, Sowiny, Gostyń, Miechcin oraz Leszno. W 1919 roku został wcielony do 60. Pułku Piechoty w Ostrowie Wielkopolskim, z którym przeszedł szlak bojowy od Międzychodu poprzez Toruń, Gniewkowo, Bydgoszcz oraz Koronowo, aż po Lasy Tucholskie. Walczył również w wojnie polsko-bolszewickiej. Po zakończeniu walk ukończył szkołę podoficerską w 15. Dywizjonie Artylerii Ciężkiej. W okresie międzywojennym służył jako policjant w miejscowości Rozłucz w województwie lwowskim. W 1939 roku drogą przez Węgry, Jugosławię, Grecję i Turcję udało mu się przedostać do Syrii, gdzie wstąpił do Samodzielnej Brygady Strzelców Karpackich. Brał udział w kampaniach na terenie Egiptu oraz Libii (m.in. w walkach o Tobruk). Po utworzeniu II Korpusu Polskiego został przeniesiony do 35. kompanii warsztatowo-samochodowej, z którą walczył pod Monte Cassino, Ankoną i Bolonią. Do kraju powrócił w 1947 roku. Od 1956 roku mieszkał we Wrocławiu. Zmarł 27 grudnia, w 58. rocznicę wybuchu powstania wielkopolskiego. Został odznaczony m.in. Wielkopolskim Krzyżem Powstańczym, Krzyżem Walecznych, Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski, Krzyżem Monte Cassino, Krzyżem Ziemi Świętej, Gwiazdą Afryki, Gwiazdą Italii, Brytyjskim Medalem Obronnym oraz Brytyjskim Medalem Wojny.
[oprac. na podst. Stanisław GIERUSZ – Ocalamy]
Stanisław Gierusz spoczywa na Cmentarzu Osobowickim we Wrocławiu [pole 103, rząd 8. od pola 108, grób nr 316]. W setną rocznicę zakończenia powstania wielkopolskiego, tj. 16 lutego 1919 roku, jego grób został odznaczony insygnium Ojczyzna swemu obrońcy w ramach projektu OCALAMY.
Grób Stanisława Gierusza na Cmentarzu Osobowickim we Wrocławiu. Fot. za: Stanisław GIERUSZ – Ocalamy
PIOTR JARYSZ
urodzony 23 czerwca 1897 roku w Chorzępowie (powiat Międychód), zmarł 16 lipca 1973 roku we Wrocławiu
Brał czynny udział w powstaniu wielkopolskim od stycznia 1919 roku, walcząc pod miejscowościami Wrzeszczyna, Rosko oraz Romanów, w składzie 2. Kompanii pod dowództwem st. sierżanta Michalskiego, a po reorganizacji pod dowództwem podporucznika Kostrzewskiego. Odznaczony Wielkopolskim Krzyżem Powstańczym.
Piotr Jarysz spoczywa ma Cmentarzu Grabiszyńskim we Wrocławiu [pole 45, rząd 20, grób nr 157]. W setną rocznicę zakończenia powstania wielkopolskiego, tj. 16 lutego 1919 roku, jego grób został odznaczony insygnium Ojczyzna swemu obrońcy w ramach projektu OCALAMY.
Grób Piotra Jarysza na Cmentarzu Grabiszyńskim we Wrocławiu. Fot. za: Piotr JARYSZ – Ocalamy
CIEKAWOSTKA NAZEWNICZA
Powstańcy wielkopolscy – podobnie jak powstańcy śląscy i warszawscy – zostali uhonorowani we Wrocławiu nazwą dużego placu, jednak nie od razu po wojnie. Dawny Trebnitzerplatz, znajdujący się nieopodal Dworca Nadodrze, najpierw 20 grudnia 1945 roku został przemianowany na plac Trzebnicki. Niewiele brakowało, a w 1951 roku plac ten zyskałby patrona w postaci Feliksa Dzierżyńskiego, polskiego i sowieckiego rewolucjonisty, organizatora sowieckich służb bezpieczeństwa, jednak zdecydowano, że Dzierżyński otrzyma inny niedawno odgruzowany reprezentacyjny plac w centrum miasta, u zbiegu ulic Oławskiej i błogosławionego Czesława (obecny plac Dominikański). Zmiana nazwy plcu Trzebnickiego nastąpiła 23 listopada 1956 roku, jednak plac Nadodrze istniał krótko, bo tylko do 16 stycznia 1959 roku. Właśnie wtedy zaczęła obowiązywać nowa nazwa – plac Powstańców Wielkopolskich, nadana na wniosek Związku Bojowników o Wolność i Demokrację, w którym zrzeszeni byli m.in. weterani powstania wielkopolskiego, wcześniej należący do Związku Weteranów Powstań Wielkopolskich. Nazwa placu obowiązuje do dziś. 16 stycznia 2024 roku minie 65 lat od jej nadania. Powstańcy wielkopolscy są trzecią grupą powstańców patronujących wrocławskim ulicom, placom lub skwerom. Dłużej, bo już od pierwszych lat po wojnie, ulicy i placowi patronują powstańcy śląscy (plac Powstańców Śląskich, ulica Powstańców Śląskich), zaś placowi i skwerowi – powstańcy warszawscy (plac Powstańców Warszawy, skwer Powstańców Warszawskich).
oprac. Kamilla Jasińska
Zobacz więcej:
– powstancywielkopolscy.pl/pl/
– Narodowy Dzień Zwycięskiego Powstania Wielkopolskiego – 103. rocznica wybuchu Powstania Wielkopolskiego – Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego – Portal Gov.pl (www.gov.pl)
– Akcja „Ocalamy” w 100. rocznicę zakończenia Powstania Wielkopolskiego – Aktualności – Instytut Pamięci Narodowej – Wrocław (ipn.gov.pl)