Nieopodal głównego wejścia na Cmentarz św. Rodziny przy ulicy Smętnej na wrocławskim Sępolnie znajduje się niewielka kwatera ozdobiona dużym pomnikiem wzorowanym na Krzyżu Partyzanckim i umieszczonym na nim wymodelowanym napisem Za Polskę, Wolność, Lud. Kwatera kryje szczątki kilku żołnierzy Armii Krajowej – kieleckich partyzantów, którzy zginęli we Wrocławiu 18 lutego 1945 roku w czasie walk o Festung Breslau. W środę 14 lutego 2024 roku przy pomniku odbyła się uroczystość upamiętniająca 82. rocznicę przekształcenia Związku Armii Zbrojnej w Armię Krajową.
JEDYNY TAKI. O WROCŁAWSKIM POMNIKU ARMII KRAJOWEJ
Ośmiu – wedle innych relacji dziewięciu – żołnierzy spoczywa w zbiorowej mogile pod pomnikiem, który stanął w tym miejscu w 1969 roku. Kwaterę tę zaprojektowała wrocławska artystka Łucja Skomorowska-Wilimowska we współpracy z Eugeniuszem Skomorowskim. Mający blisko 6 m wysokości pomnik w formie krzyża o stalowej konstrukcji wykonano z blachy aluminiowej, którą pokryto azbestowym płaszczem w celu zabezpieczenia przed korozją. W ustawiony na granitowym cokole krzyż wkomponowany jest wymodelowany artystycznie napis Za Polskę, Wolność, Lud, którego główny człon (Polskę [i] Wolność) stanowi poziome ramię, zaś reszta frazy została umieszczona na pionowym ramieniu krzyża ozdobionego w części centralnej stylizowanym orłem, a poniżej symbolem Polski Walczącej. U podnóża krzyża ułożono granitowe płyty i tablice informacyjne z nazwiskami żołnierzy oraz napisem: Żołnierzom Armii Krajowej, grupy Szarego, batalionu Młota walczącego na ziemi kieleckiej. Pojmani przez okupantów zginęli we Wrocławiu 18 II 1945 r. Integralną częścią kwatery jest niewielki plac apelowy, na którym m.in. w rocznicę powstania Armii Krajowej (14 lutego) oraz śmierci kieleckich partyzantów (18 lutego) odbywają się uroczystości. Pomnik ten jest także miejscem chętnie odwiedzanym przez wrocławian w pierwszych dniach listopada każdego roku.
Fot. Zbigniew Nowak / ze zbiorów Ośrodka „Pamięć i Przyszłość”
W zbiorowej mogile spoczywa ośmiu znanych z imienia i nazwiska żołnierzy: Henryk Płusa pseud. „Ryś” (20 lat), Bolesław Borij pseud. „Sosna” (18 lat), Józef Zagórski pseud. „Zawieja” (30 lat), Wacław Koga psued. „Jola” (18 lat), Kazimierz Gładys pseud. „Karol” (??), Jan Miziołek pseud. „Strug” (??), Jan Rzeszutko pseud. „Mewa” (30 lat), Kazimierz Dołęga pseud. „Skała” (??). Według relacji byłych żołnierzy AK mogiła kryje szczątki jeszcze dziewiątej ofiary, którą był Władysław Płusa pseud. „Zew”. Wszyscy oni należeli do Kielecko-Radomskiego Okręgu Armii Krajowej i walczyli w oddziale Antoniego Hedy pseud. „Szary”. Zatrzymani przez Niemców na Kielecczyźnie, trafili do Breslau, niewykluczone, że do któregoś z funkcjonujących na terenie miasta lub w jego okolicy obozów pracy przymusowej. Wedle relacji świadków zostali przydzieleni do pracy przy budowie tzw. wewnętrznego lotniska miejskiego, czyli zlokalizowanego w rejonie dzisiejszego placu Grunwaldzkiego lądowiska mogącego również pełnić funkcję pola startowego. Nie wydaje się to możliwe, zważywszy na fakt, że rozkaz budowy tego lotniska został wydany w Berlinie dopiero pod koniec lutego 1945 roku, a 7 marca wysadzono w powietrze i podpalono część zabudowy, na której lotnisko miało powstać. Tymczasem w trakcie jednego z sowieckich nalotów młodzi partyzanci podjęli ponoć próbę ucieczki z komanda roboczego. Niestety, w jej trakcie zostali zastrzeleni. Było to 18 lutego 1945 roku, a zatem jeszcze przed rozpoczęciem budowy lotniska, przy którym rzekomo mieli pracować. Być może zatrudnieni byli w tym rejonie np. przy budowie barykad lub innych umocnień. Jak wynika z relacji naocznego świadka – wrocławianina Jana Rogalewskiego – pochowano ich w prowizorycznym grobie powstałym w leju po bombie, skąd później przeniesiono ich ciała do zbiorowej mogiły utworzonej w jednej z bocznych alei Cmentarza św. Rodziny przy ulicy Smętnej na Sępolnie. Grób oznaczono wojennymi pseudonimami zmarłych oraz napisem: Tu spoczywają powstańcy Warszawy z oddziału Szarego.
Płyty inskrypcyjne przy pomniku na kwaterze żołnierzy AK na Cmentarzu św. Rodziny na wrocławskim Sępolnie,
14 lutego 2024 roku. Fot. Kamilla Jasińska
Przez wiele lat o istnieniu skromnej wojennej mogiły wiedziało niewiele osób. Sądzono też, że kryje ona szczątki powstańców warszawskich, których po upadku powstania wielu trafiło do Breslau do obozów pracy przymusowej, a szczególnie do obozu Burgweide, który był wówczas obozem przejściowym. Sytuacja zmieniła się dopiero w latach 60. XX wieku, gdy z inicjatywy Józefa Małka pseud. „Tygrys”, jednego z żołnierzy oddziału „Szarego”, podjęto starania o godne upamiętnienie pochowanych w niepozornej mogile osób. Wtedy też zidentyfikowano wszystkie ofiary. Z uwagi na fakt, że niewielka mogiła znajdowała się w jednej z bocznych alejek cmentarnych, nie było możliwości utworzenia w tym miejscu porządnej kwatery wraz z pomnikiem. Na wniosek projektującej kwaterę Łucji Skomorowskiej-Wilimowskiej zdecydowano o ekshumacji szczątek żołnierzy i przeniesieniu ich na nowe miejsce. Tym sposobem powstała nowa kwatera ulokowana nieopodal głównego wejścia na cmentarz, na lewo od głównej alei prowadzącej od bramy w kierunku kaplicy.
Uroczyste odsłonięcie kwatery wraz z pomnikiem odbyło się 18 maja 1969 roku przy udziale m.in. rodzin i znajomych ofiar, a także licznie przybyłych na tę uroczystość żołnierzy AK na czele z gen. Mieczysławem Zientarskim pseud. „Ein” oraz Antonim Hedą pseud. „Szary”. Utworzenie kwatery wraz z pomnikiem środowisko byłych żołnierzy AK skomentowało słowami: Dzięki tym staraniom [czynionym przez Józefa Małka – przyp. KJ] możliwym było w latach 60. wybudowanie, w owym czasie chyba jedynego na ziemiach odzyskanych, pomnika AK. Być może, gdyby nie starania Józefa Małka – wieloletniego prezesa Zarządu Okręgu Dolnośląskiego Światowego Związku Żołnierzy Armii Krajowej, grób kieleckich partyzantów nie miałby takiej oprawy.
Podczas renowacji kwatery, przeprowadzonej w 1979 roku bez wiedzy i zgody autorki pomnika, wygląd tego szczególnego miejsca pamięci uległ zmianie. Poprzez zalanie betonem zniszczono jeden z kamiennych elementów kwatery, co zburzyło pierwotne proporcje całego założenia.
Każdego roku w rocznicę śmierci kieleckich partyzantów, czyli 18 lutego, w kościele parafialnym pw. Świętej Rodziny przy ul. Monte Cassino 68 na wrocławskim Sępolnie odbywają się uroczystości poświęcone żołnierzom AK, które są połączone z uroczystością przy pomniku na cmentarzu.
PAMIĘTAMY O ARMII KRAJOWEJ
Z okazji 82. rocznicy przekształcenia Związku Walki Zbrojnej w Armię Krajową uroczystość przy pomniku na Cmentarzu św. Rodziny 14 lutego 2024 roku zorganizował dolnośląski okręg Światowego Związku Żołnierzy Armii Krajowej oraz wrocławski oddział Instytutu Pamięci Narodowej. W uroczystości udział wzięli nie tylko przedstawiciele władz wojewódzkich i miejskich oraz różnych instytucji i organizacji, ale przede wszystkim trzej żołnierze Armii Krajowej: Stanisław Wołczaski (powstaniec warszawski), Waldemar Kolendo oraz prof. Stanisław Ułaszewski, który jako prezes dolnośląskiego okręgu Światowego Związku Żołnierzy Armii Krajowej jako pierwszy zabrał głos. Okolicznościowe wystąpienia wygłosili także dr hab. Kamil Dworaczek, dyrektor Oddziału Instytutu Pamięci Narodowej we Wrocławiu, oraz Damian Mrozek, radny Sejmiku Województwa Dolnośląskiego. W uroczystości o charakterze patriotyczno-religijnym z wojskową asystą honorową nie zabrakło także m.in. żołnierzy oraz młodzieży.
tekst: Kamilla Jasińska
zdjęcia: Maciej Parysek
Oprac. na podstawie m.in.
Grażyna Trzaskowska, Cmentarze wojenne we Wrocławiu w latach 1939–2002, Wrocław 2008
Wrocław 2000 Plus. Studia nad strategią miasta, z. 1 (52) 2004, cz. 2, Wrocław 2004