Więzienne kwatery 81A i 120 Cmentarza Osobowickiego, na których w latach 1945–1956 na zlecenie różnych formacji aparatu represji pogrzebano ciała straconych, zmarłych i zamordowanych ofiar terroru komunistycznego, stały się miejscem głównych wrocławskich obchodów Narodowego Dnia Pamięci Żołnierzy Wyklętych. Zorganizowane w piątek 1 marca 2024 roku o godz. 10.00 przez Garnizon Wrocław oraz Oddział Instytutu Pamięci Narodowej we Wrocławiu zgromadziły liczne grono uczestników, w tym młodzież szkolną.
Polskie powojenne podziemie niepodległościowe i antykomunistyczne. Ruch partyzancki, stawiający opór sowietyzacji Polski i walczący o odzyskanie suwerennego państwa. Żołnierze wyklęci określani także jako żołnierze niezłomni. Wielu zostało skazanych na śmierć, wiele wyroków wykonano, niektórzy doczekali amnestii. Przez lata wyklęci, przez lata zapomnieni, przez lata nieznani. Odebrano im prawo do wolności, prawo do godności, a nawet prawo do godnej śmierci, godnego pochówku i oznaczenia miejsca spoczynku. Środowiska kombatanckie, organizacje patriotyczne i rodziny ofiar już od dawna upominały się o pamięć tych, którzy na zawsze mieli pozostać zapomnieni, ale przez wiele lat odpowiedzią była cisza… Od lat 90. XX wieku pamięć o nich powraca, szczególnie mocno w ostatnich latach. Ustawą z 3 lutego 2011 roku dzień 1 marca ustanowiony został Narodowym Dniem Pamięci Żołnierzy Wyklętych. We Wrocławiu tradycyjne uroczystości odbyły się na Cmentarzu Osobowickim na kwaterach więziennych nr 81A i 120. Są to jedyne w Polsce zachowane kwatery ofiar komunizmu.
Więcej o historii kwater 81A i 120 na Cmentarzu Osobowickim w bogato ilustrowanym artykule prof. Krzysztofa Szwagrzyka, opublikowanym w „Kalendarzu Wrocławskim” w 2023 roku.
Tak jak zapowiedział podczas uroczystości dyrektor wrocławskiego oddziału Instytutu Pamięci Narodowej, dr hab. Kamil Dworaczek, wkrótce obie osobowickie kwatery więzienne zostaną uporządkowane i przebudowane. Jednym z powodów zmian jest fakt, że wśród bohaterów podziemia antykomunistycznego na obu kwaterach pochowani zostali także więźniowie, w tym przestępcy przetrzymywani w więzieniu przy ulicy Kleczkowskiej, a ponadto brakuje wielu nagrobków na mogiłach tych, którzy powinni je mieć. W wywiadzie udzielonym „Gazecie Wrocławskiej” dyrektor Dworaczek mówił:
Zacznijmy od ważnego postulatu społecznego sprowadzającego się do pytania: kogo mamy honorować, upamiętniać, skoro wśród bohaterów pochowani są także kryminaliści i oni także mają nagrobki na cmentarzu. Niejednokrotnie widziałem, kiedy z niewiedzy, na takich mogiłach pojawiały się symbole narodowe. Inna sprawa, że wielu z naszych bohaterów leży w bezimiennych dołach i nie są w żaden sposób upamiętnieni. Taka sytuacja jest nie do przyjęcia. W związku z tym podjęliśmy starania o budowę nowej kwatery, w której spoczną działacze niepodległościowi. To jest nasz cel zasadniczy i w tym roku rozpoczną się prace na cmentarzu obejmujące ekshumacje i przygotowanie nowych, jednolitych nagrobków. W tym celu podpisaliśmy już porozumienie z Urzędem Wojewódzkim oraz Gminą Wrocław. Poza tym chcemy już teraz dotrzeć do odwiedzających kwatery z informacją, które nagrobki – w ocenie IPN – można honorować, chcąc oddać hołd naszym bohaterom. Dlatego postawiliśmy tablicę informacyjną, a nagrobki oznaczyliśmy specjalną tabliczką. Zrobiliśmy więc pierwszy i ważny krok, bardzo oczekiwany przez rodziny i inne osoby, którym leży na sercu los kwater. Nie jest to jednak – jak mówiłem – nasze ostatnie słowo.
Zgodnie z zapowiedzią IPN prace na kwaterach więziennych rozpoczną się jeszcze w tym roku.
Pełna treść rozmowy z dyrektorem Kamilem Dworaczkiem, zamieszczona w serwisie internetowym „Gazety Wrocławskiej”, dostępna jest TUTAJ.
W Archiwum Radia Wrocław zachowały się ciekawe i poruszające wspomnienia żołnierzy dawnego podziemnia antykomunistycznego. Część z nich można usłyszeć w audycji z cyklu „Dźwiękowa historia”, w której o żołnierzach wyklętych/niezłomnych opowiadał prof. Krzysztof Szwagrzyk, wiceprezes Instytutu Pamięci Narodowej we Wrocławiu. W audycji zrealizowanej w 2019 roku wykorzystano m.in. wspomnienia płk. Jerzego Woźniaka (ps. „Nowak”, „Makara”, „Jacek”, „Żmija”) i por. Zdzisława Jankowskiego (ps. „Jastrzębiec”) oraz fragmenty audycji Marii Woś „Zmarli zobowiązują” z 1990 roku o porządkowaniu kwater 81A i 120 i symbolicznym pogrzebie z 27 października 1990 roku, który odbił się szerokim echem nie tylko w Polsce. Audycja dostępna jest TUTAJ.
Więcej o tych, których pamięć czczona jest 1 marca z okazji Narodowego Dnia Pamięci Żołnierzy Wyklętych, w specjalnym serwisie interentowym dostępnym pod adresem podziemiezbrojne.ipn.gov.pl.
Tekst i opracowanie: Kamilla Jasińska