Cmentarz Jedenastu Tysięcy Dziewic [II] (Friedhof Elftausend Jungfrauen [II])
LOKALIZACJA
Cmentarz położony w północnej części miasta przy szosie prowadzącej z Wrocławia w kierunku Polanowic (Pohlanowitz). Główne wejście na teren cmentarny znajdowało się przy Pohlanowitzer Strasse (ulica Henryka Kamieńskiego).
HISTORIA NEKROPOLII
Po zamknięciu w 1881 roku cmentarza parafialnego (→ cmentarz Jedenastu Tysięcy Dziewic [I]) zarząd parafii czynił starania o założenie nowej nekropolii. Ostatecznie 8 września 1893 roku wrocławski magistrat wyraził zgodę na utworzenie nowego pola grzebalnego parafii Jedenastu Tysięcy Dziewic. 29 maja 1894 roku zakupiono w tym celu na terenie Polanowic (Pohlanowitz) parcelę o powierzchni około 12 hektarów. W 1895 roku powstał projekt cmentarza, który zaakceptowano i przystąpiono do jego realizacji. Na cele grzebalne przeznaczono początkowo tylko część zakupionej ziemi, resztę wydzierżawiono. Uroczyste poświęcenie nekropolii odbyło się 6 października 1895 roku. Użytkownikami cmentarza byli wierni z trzech parafii: Jedenastu Tysięcy Dziewic oraz – od 1896 roku – kościoła Zur Liebe Gottes (nieistniejący kościół imienia Miłości Bożej przy Am den Baumschulen – ulica Wacława Potockiego) i – od 1899 roku – Erlöserkirche (nieistniejący kościół imienia Odkupiciela przy Benderplatz – plac Stanisława Staszica).
Kaplica, zlokalizowana w zachodniej części cmentarza (projekt mistrza budowlanego Austa) i usytuowana naprzeciwko wejścia głównego była budowlą murowaną z surowej cegły, jednokondygnacyjną, z przedsionkiem i dzwonnicą, kryta dachem dwuspadowym. Nowocześnie wyposażone wnętrze miało ołtarz. Ściany pokryto freskami o tematyce biblijnej. Przed kaplicą cmentarną w 1922 roku wzniesiono pomnik ku czci parafian poległych w czasie pierwszej wojny światowej.
W pierwszym okresie funkcjonowania cmentarza odnotowano wysoką liczbę pogrzebów. Wiadomo, że jeszcze w 1895 roku odbyły się 342 pochówki, w roku następnym było ich 259, a w 1898 roku – 332. Z tego powodu zarząd parafii niemal od początku istnienia nekropolii czynił starania o rozszerzenie jej granic. W latach 1905–1938 prowadzono liczne rozmowy z gminą Karłowice i prywatnymi właścicielami w sprawie zakupu lub zamiany gruntów. W ten sposób w ciągu trzydziestu lat powiększono powierzchnię cmentarza o niespełna 4 hektary w kierunku północnym i wschodnim. Obszar nekropolii podzielono na czternaście pól o nieregularnym kształcie. Układ komunikacyjny opierał się na centralnie wytyczonej alei głównej ze ścieżkami krzyżującymi się pod kątem prostym (w starszej części) lub w formie pętli (w części wschodniej) oraz alejkami na jej obrzeżach. W zachodniej partii cmentarza była skupiona główna zabudowa, pochodząca z lat 1895–1897. Centralne miejsce zajmowała kaplica – usytuowana naprzeciwko wejścia, na placyku utworzonym z poszerzenia głównej alei cmentarnej. W kaplicy cmentarnej od 1 lipca 1896 roku odbywały się regularne nabożeństwa dla wiernych z parafii imienia Miłości Bożej (Zur Liebe Gottes).
Niedaleko kaplicy, w południowo-zachodnim narożniku nekropolii, usytuowano budynki administracyjne i mieszkalne. Na zabudowę składały się: dom dla ogrodników, budynek gospodarczy i stróżówka. W 1919 roku na terenie cmentarza wybudowano dom dla personelu, w 1925 roku – dom dla zarządcy cmentarza, a w 1937 roku – osobne pomieszczenie na sprzęt.
W latach 20. XX wieku zainstalowano na terenie cmentarza urządzenia wodne wzdłuż głównej alei oraz zbiornik wody w kaplicy cmentarnej. Pozostałe części nekropolii obsługiwały do 1937 roku beczkowozy. W latach 1929–1930 obszar cmentarza skanalizowano, jednocześnie urządzono toalety z budynkach mieszkalnych. W 1936 roku założono instalację elektryczną i gazową. Z tego czasu pochodziła również instalacja telefoniczna.
Od początku lat 30. XX wieku zarząd cmentarza prowadził na terenie nekropolii, w jej części północnej, szeroko zakrojoną uprawę roślin. Założono pięć cieplarni, w których hodowano różne gatunki kwiatów. Zatrudniono do tych prac ogrodnika i dwóch pomocników. W sezonie wiosenno-letnim liczba pracowników wzrastała do 30 osób. W latach 20. i 30. XX wieku odbywało się przeciętnie około 400 pogrzebów. Ostatni z nich zorganizowano w 1944 roku. Cmentarz przeznaczono do likwidacji w 1963 roku. Od 1966 roku na terenie pocmentarnym funkcjonuje park Marii Dąbrowskiej.
Tekst: dr Marek Burak
Opracowanie: Kamilla Jasińska