Cmentarz komunalny na Grabiszynie (Kommunal Friedhof in Gräbschen) uruchomiono w roku 1867. Jedna z największych nekropolii we Wrocławiu. W jej obrębie spoczywa wiele osób zasłużonych dla Polski oraz Wrocławia, m.in. działacz opozycji Piotr Bednarz, reżyser Sylwester Chęciński czy dziennikarz Lothar Herbst.
LOKALIZACJA
Całość komunalnego założenia cmentarnego stanowił zespół stopniowo powstających, odrębnych terytorialnie, trzech pól grzebalnych. Jeszcze w XIX wieku przyjęto nazwy dla tych pól rozróżniając je numeracją, która określała jednocześnie kolejność ich tworzenia. Wyróżniano więc część pierwszą cmentarza (Kommunal Friedhof in Gräbschen Teil I), część drugą (Kommunal Friedhof in Gräbschen Teil II) i najpóźniejszą chronologicznie część trzecią (Kommunal Friedhof in Gräbschen Teil III). W 1938 roku kompleks grabiszyńskich cmentarzy dysponował powierzchnią ponad 73 ha.
Część pierwsza cmentarza komunalnego była usytuowana po południowej stronie krzyżujących się Kürassierstrasse (aleja Józefa Hallera) i Gräbschener Strasse (ulica Grabiszyńska), której przebieg stanowił jednocześnie zachodnią granicę omawianej nekropolii. Od wschodu część pierwsza graniczyła z założonymi wcześniej w tym miejscu dwiema niewielkimi nekropoliami: → Cmentarzem gminy Grabiszyn i → Cmentarzem bonifratrów [II]. Południowy fragment pierwszego komunalnego pola cmentarnego był oddzielony od jego późniejszej części trzeciej wzniesionymi w drugiej dekadzie XX wieku zabudowaniami ogrodnictwa. W latach 20. XX wieku funkcję wschodniej granicy pól cmentarnych położonych na wschód od Gräbschener Strasse (ulica Grabiszyńska) zaczęła pełnić – powstała przed 1928 rokiem i spinająca część pierwszą oraz trzecią – aleja parkowa, która nie należała jednak przestrzennie do założenia cmentarnego.
Część drugą cmentarza zlokalizowano po zachodniej stronie Gräbschener Strasse (ulica Grabiszyńska). Od zachodu naturalną jej granicę stanowił przebieg rzeki Ślęzy (Lohe).
Część trzecią cmentarza komunalnego, chronologicznie najmłodszą, zlokalizowano na południe od zespołu obiektów ogrodnictwa. Omawiany fragment komunalnego pola cmentarnego był od zachodu ograniczony biegiem Gräbschener Strasse (ulica Grabiszyńska), wschodnią granicę stanowiła zaś wspomniana aleja parkowa, wytyczona przed 1928 rokiem.
HISTORIA NEKROPOLII
Część pierwsza cmentarza komunalnego
Uruchomiona w 1867 roku na przedmieściach Wrocławia komunalna nekropolia na Grabiszynie (podobnie jak → Cmentarz komunalny na Osobowicach) była realizacją koncepcji utworzenia dużych miejskich założeń cmentarnych, mających poprawić narastający problem braku miejsc pochówkowych dla mieszkańców stolicy Dolnego Śląska. Część pierwsza grabiszyńskiego cmentarza powstała w 1867 roku. Pierwszym jej użytkownikiem była wrocławska gmina starokatolików. W rozliczeniach z opłat pochówkowych za 1867 rok wymienia się także ewangelickie parafie św. Elżbiety i św. Barbary oraz parafię Zbawiciela. Cmentarz ten był najmniejszym pod względem powierzchni fragmentem późniejszej grabiszyńskiej nekropolii. W pierwszym okresie funkcjonowania teren omawianej części był podzielony na prostokątne kwatery, nawiązujące do rozwiązań zastosowanych wcześniej na → Cmentarzu gminy Grabiszyn i na → Cmentarzu bonifratrów [II]. W strefie wejścia do komunalnej nekropolii kompozycję dróg wzbogacono o dwie wygięte w podkowę ścieżki, łączące się w przecinającą cmentarz ze wschodu na zachód aleję główną. Na skrzyżowaniach z poprzecznymi w stosunku do niej drogami zaplanowano okrągłe placyki. W latach 20. XX wieku w północno-wschodnim narożniku pola cmentarnego pojawiły się wewnętrzne drogi o nieregularnym układzie pętlowym.
Zatwierdzony w 1868 roku projekt wejścia na cmentarz zakładał powstanie założenia bramnego flankowanego przez dwa obiekty, które miały pełnić funkcję domu przedpogrzebowego (obiekt północny) i budynku administracyjnego (obiekt południowy). Obie budowle, podobnie jak ceglany mur cmentarny od strony Gräbschener Strasse (ulica Grabiszyńska) zaprojektował Carl Johann Christian Zimmermann. Realizację projektu zakończono przed 1880 rokiem. Na terenie tej części cmentarza komunalnego nie planowano budowy kaplicy – jej funkcję miała pełnić istniejąca już budowla sakralna zlokalizowana na → Cmentarzu gminy Grabiszyn. Po 1882 roku z pewnością korzystano także z kaplicy wzniesionej w części drugiej komunalnej nekropolii. Wejście główne do nowszej, drugiej części grabiszyńskiego cmentarza wytyczono bowiem w osi bramy pierwszego pola, co zapewniało nieskomplikowaną możliwość korzystania z funkcjonującej tam kaplicy Gierthów.
Cześć druga cmentarza komunalnego
W 1881 roku powstała, użytkowana do dzisiaj, usytuowana po zachodniej stronie Gräbschener Strasse (ulica Grabiszyńska) część druga cmentarza komunalnego na Grabiszynie. Już w 1882 roku z fundacji Karla Friedricha Giertha wybudowano nieopodal wejścia głównego, kaplicę poświęconą pamięci Karoliny Gierth, którą zaprojektował Johann Roberta Mende. Jest to, do dziś zachowany, budynek murowany z cegły, nieotynkowany, licowany cegłą klinkierową, założony na planie krzyża greckiego o krótkich ramionach. W miejscu krzyżowania się ramion umieszczono krytą blachą miedzianą kopułę z latarnią. Z 1888 roku pochodzą projekty innych budowli zlokalizowanych w rejonie kaplicy: wozowni z częścią mieszkalną oraz budynku łączącego funkcje administracyjne z mieszkalnymi. W latach 90. XIX wieku zaprojektowano kwiaciarnię oraz przygotowano założenia rozbudowy istniejących budynków mieszkalnych i administracyjnych. Wszystkie te budowle, stanowiące funkcjonalne zaplecze nekropolii, były zgrupowane w pobliżu wejścia usytuowanego w północno-wschodnim narożniku cmentarza. W tym czasie zaprojektowano również ceglany mur od strony Gräbschener Strasse (ulica Grabiszyńska).
Przed 1900 rokiem liczba wspólnot korzystających z terenu pochówkowego na Grabiszynie powiększyła się o katolickie parafie św. Henryka i Najświętszej Marii Panny (na Piasku) oraz Zgromadzenie Sióstr Elżbietanek. Od 1909 roku na cmentarzu byli chowani zmarli parafii św. Karola Boromeusza, a od 1911 roku parafianie z ewangelickiego kościoła Trójcy Świętej.
Druga część komunalnej nekropolii miała kształt nieregularnego czworoboku. Jej wschodnia partia otrzymała układ regularny, związany z podziałem na prostokątne kwatery oraz siatką prostych dróg. Powstały około 1900 roku zachodni fragment został pomyślany jako założenie krajobrazowe z drogami o swobodnym układzie, jaki tworzyły trzy połączone ze sobą pętle. Na omawiany fragment grabiszyńskiego cmentarza prowadziły dwa wejścia. Pierwsze z nich, zlokalizowane w północno-wschodnim narożniku, zostało tam umieszczone najpewniej ze względu na łatwiejszą komunikację z leżącą naprzeciwko częścią pierwszą cmentarza. Drugie wejście powstało po 1900 roku, mniej więcej pośrodku wschodniej granicy cmentarza, aby skomunikować część drugą z planowaną już częścią trzecią nekropolii.
Część trzecia cmentarza komunalnego
W 1911 roku władze miejskie podjęły decyzję o powiększeniu terenu pochówkowego na Grabiszynie o następny fragment, położony na południe od części pierwszej. Ostatecznie jednak trzecia część cmentarza komunalnego została otwarta w 1916 roku. Z częścią pierwszą połączono ją wąskim pasem terenu położonym wzdłuż dzisiejszej ulicy Grabiszyńskiej, na zachód od zabudowań ogrodnictwa cmentarnego. W latach 30. i 40. XX wieku również ten wąski łącznik był użytkowany jako teren grzebalny – do dziś zachowała się kwatera mogił dziecięcych z lat 30. XX wieku (ostatni pochówek z 1947 roku). W 1928 roku w południowo-zachodniej partii omawianej części komunalnej nekropolii staraniem rządu włoskiego założono → Cmentarz żołnierzy włoskich.
Trzeci fragment grabiszyńskiej nekropolii – zgodnie z pierwotnymi założeniami – miał być zdominowany kompozycyjnie i przestrzennie przez planowane tutaj krematorium. Pierwszy jego projekt, wykonany przez Maksa Berga w 1913 roku, podobnie jak następny – przygotowany w 1916 roku we współpracy z wiedeńskim malarzem Oskarem Kokoschką – nie uzyskały akceptacji wrocławskich radnych. W latach 1919–1924 Max Berg wraz z Albertem Kempterem stworzył dwie kolejne wersje budynku krematorium, lecz i te projekty nie zostały zaakceptowane. Dopiero w 1925 roku przyjęto do realizacji koncepcję Richarda Konwiarza opracowaną we współpracy z Wilhelmem Andersem i Robertem Dubielem. Nadzór nad pracami budowlanymi objął Max Schirmer.
Krematorium wraz z towarzyszącą mu kaplicą usytuowano w głębi omawianej części nekropolii na końcu alei wytyczonej na osi, jaką wyznaczyło znajdujące się po drugiej stronie Gräbschener Strasse (ulica Grabiszyńska) boczne wejście do części drugiej komunalnego cmentarza. Do wysokiej, węższej bryły kaplicy przylegało od wschodu niższe i szersze krematorium. Do ich budowy użyto cegły, natomiast cokół i gzyms skonstruowano, stosując beton. Budynki nakryto dwuspadowymi dachami. Do wnętrza kaplicy prowadziły szerokie granitowe schody. Tuż za wejściem znajdował się niewielki przedsionek, z którego prowadziły schody na emporę. W kaplicy nie było żadnych symboli religijnych, gdyż przeprowadzano tam uroczystości żałobne zmarłych różnych wyznań, niejednokrotnie wykorzystując ją do uroczystości żałobnych przy tradycyjnych pochówkach. Krematoriom uruchomiono w kwietniu 1926 roku. Popadający w ruinę po 1945 roku budynek został ostatecznie rozebrany w końcu lat 60. XX wieku. Nie istnieje również kaplica, którą od północy i południa otaczało kolumbarium, zaprojektowane w formie podkowy otwartej na zachód i główną aleję tej części nekropolii, która stanowiła jej główną oś. W latach 30. XX wieku część trzecią cmentarza komunalnego znacznie powiększono, włączając w jej granice sąsiadujące od południa parcele. Związana z tym zmiana układu przestrzennego nie została jednak zrealizowana.
Tekst: dr Marek Burak
Opracowanie: Kamilla Jasińska