Cmentarz komunalny na Kozanowie

Cmentarz komunalny na Kozanowie, określany jako Kommunal Friedhof in Cosel oraz Coseler Friedhof, powstał w dwóch etapach i zajmował teren o łącznej powierzchni około 20 hektarów. Nekropolia funkcjonowała do 1950 roku, a w 1967 roku została przeznaczona do likwidacji.

LOKALIZACJA

Komunalne założenie cmentarne powstało w dwóch etapach, stanowiąc zespół złożony ze starszego pola grzebalnego (części pierwszej) i powstałej później części drugiej. Starsze pole pochówkowe zajmowało obszar ograniczony biegiem Pilsnitzer Strasse (ulica Pilczycka), Verbindungsweg nach der Pilsnitzer Strasse (ulica Kozanowska) i Coselstrasse (ulica Pałucka). Późniejsza chronologicznie część druga obejmowała obszar leśny, który graniczył od południa przez dwudziestometrową strefę lasu z Flughafenstrasse (ulica Lotnicza) oraz od północy z Pilsnitzer Strasse (ulica Pilczycka). Od zachodu część ta sąsiadowała z cmentarzem żydowskim przy ulicy Lotniczej (Jüdischer Friedhof an der Flughafenstrasse).

Cmentarz na Kozanowie był jedną z trzech rozległych wrocławskich nekropolii (obok → cmentarza komunalnego na Grabiszynie oraz → cmentarza komunalnego na Osobowicach) założonych z inicjatywy władz miejskich. Nekropolia składała się z dwóch odrębnych terytorialnie części, zakładanych kolejno po sobie w pierwszych dekadach XX wieku. Założenie cmentarne usytuowano na terenie położonego na podwrocławskim Kozanowie parku leśnego (Stadt-Park-Wald), którego fragment władze Wrocławia wykupiły w 1897 roku z myślą o ulokowaniu tu komunalnej nekropolii. Do 1902 roku opracowano koncepcję wykorzystania na cele grzebalne terenu leśnego w bezpośrednim sąsiedztwie założonych tutaj wcześniej nekropolii parafii św. Mikołaja (→ cmentarz św. Mikołaja [II]) i → cmentarza wiejskiego na Kozanowie, a także otwartego w 1902 roku → cmentarza żydowskiego przy ulicy Lotniczej.

Współcześni doceniali wyjątkowe położenie kozanowskiej nekropolii. W artykule prasowym zamieszczonym w 1926 roku w „Schlesische Zeitung” pisano: „Położenie cmentarza miejskiego w Kozanowie jest idealne. Z dala od wielkomiejskiego ruchu, w otoczeniu rozległych terenów kozanowskiego parku leśnego, oferuje doznania, w których łagodna zieleń współtworzy nastrój panujący wśród kamiennych znaków cmentarza”.

HISTORIA NEKROPOLII

Część pierwsza cmentarza komunalnego

Starsza część cmentarza na Kozanowie została otwarta na przełomie 1903 i 1904 roku. Założenie komunikacyjne nekropolii wiązało się z wytyczonym układem alejek zaplanowanych w formie pętli, które regularnie wypełniały środkową część trójkątnego obszaru cmentarnego. W ten sposób teren grzebalny został podzielony na dziesięć obszernych pól. Kompozycja ścieżek nawiązywała zapewne do sytuacji wynikającej z istnienia w tym miejscu parku i harmonizowała zieleń wysoką z zakładanym przeznaczeniem terenu. Od wejścia zlokalizowanego we wschodnim narożniku cmentarza – u zbiegu Pilsnitzer Strasse (ulica Pilczycka) i Coselstrasse (ulica Pałucka) – prowadziła podkowiasto wygięta ścieżka, poprzedzona placykiem stanowiącym podjazd.

Od części środkowej tej ścieżki odchodziła poszerzona alejka, która miała prowadzić do zaplanowanej już w 1904 roku kaplicy cmentarnej. Pierwotna lokalizacja świątyni – niedaleko wejścia wschodniego – została zmieniona i ostatecznie wzniesiono ją (najprawdopodobniej w 1906 roku) w południowo-zachodnim fragmencie nekropolii, w pobliżu krzyżujących się Verbindungsweg nach der Pilsnitzer Strasse (ulica Kozanowska) i Pilsnitzer Strasse (ulica Pilczycka), stanowiących naturalną granicę cmentarza. Plan realizacji kaplicy zaprezentowano w marcu 1906 roku. Według założeń projektowych, opracowanych przez asystenta budowlanego Berhauera, miała być to dwupoziomowa budowla, w której dolną kondygnację stanowiła krypta o powierzchni 145 m2. Górny poziom zajmowała, zaopatrzona w boczne wejścia, nawa główna (mieszcząca około dwustu żałobników) oraz przedsionek i zakrystia. Nad wejściem zaplanowano emporę dla śpiewaków i miejsce na fisharmonię. Kaplica istnieje do dziś, stanowiąc – po zmianach adaptacyjnych zaplanowanych w 1985 roku – prezbiterium kościoła pw. św. Jadwigi na Kozanowie.

We wschodnim narożniku nekropolii przed 1906 rokiem usytuowano budynek łączący funkcje administracyjne z użytkowymi, w którym znajdowało się biuro, kostnica i poczekalnia. W tym czasie wybudowano również w pobliżu dom mieszkalny dla inspektora cmentarza. Była to trzykondygnacyjna budowla murowana, która w latach dwudziestych XX wieku została powiększona w części zachodniej o pomieszczenie służące celom ogrodniczym.

Na przełomie 1930 i 1931 roku przeprowadzono pierwsze prace niwelacyjne na terenie omawianego fragmentu kozanowskiego cmentarza. Na najstarszych polach zlikwidowano te groby, za których utrzymanie nie wniesiono stosownych opłat. Wiosną 1931 roku utwardzono alejkę łączącą zlokalizowany przed wejściem przy Pilsnitzer Strasse (ulica Pilczycka) parking z kaplicą cmentarną. Z wczesnego okresu pochodzi, zachowana w centralnej części dawnego założenia cmentarnego – dzisiejszego parku – rzeźba przedstawiająca anioła, stanowiąca niegdyś fragment pomnika nagrobnego.

Część druga cmentarza komunalnego

Powiększenie przestrzeni grzebalnej cmentarza komunalnego na Kozanowie nastąpiło w 1919 roku, kiedy do starszego założenia przyłączono, funkcjonalnie już przygotowany, fragment otaczającego cmentarz lasu. Teren nowej części nekropolii (o powierzchni 11 hektarów) podzielono siecią ścieżek na dwadzieścia cztery pola. Wejście główne wiodło od Pilsnitzer Strasse (ulica Pilczycka) i było wytyczone w osi bramy południowej starszej części cmentarza. Zapewniało to nieskomplikowaną możliwość korzystania z kaplicy usytuowanej w części pierwszej nekropolii. Dopiero oddana do użytkowania w styczniu 1934 roku nowa kaplica, wzniesiona według projektu Richarda Konwiarza, uniezależniła w tym zakresie chronologicznie późniejszy fragment cmentarza kozanowskiego. Nowa kaplica była budynkiem murowanym, wzniesionym na planie czworoboku o wymiarach 8´10 metrów i wysokości 6,5 metra do szczytu fasady. Na zewnątrz obiektu zaplanowano arkadowy przedsionek dla oczekujących na pogrzeb.

W 1926 roku ze swoich pól grzebalnych zlokalizowanych w nowej części cmentarza korzystały parafie św. Barbary, św. Pawła i św. Jadwigi oraz ateiści. W 1931 roku, na jej terenie wprowadzono udogodnienia dla odwiedzających nekropolię – w pobliżu wejścia wzniesiono halę, która miała służyć jako schronienie w czasie złej pogody. W tym samym roku powiększono, istniejące już wcześniej, pole pochówków urnowych i obsadzono je brzozami.

W połowie 1933 roku, wskutek wypełnienia kwater obu części kozanowskiego cmentarza, nastąpiła konieczność pozyskania nowych terenów grzebalnych. Zarządzający nekropolią uzyskali zgodę na włączenie w jej obręb działek zlokalizowanych na południe oraz na wschód od jej nowej części. Poza granicami nekropolii znalazła się jednak dwudziestometrowa strefa lasu, oddzielająca południowe obrzeża cmentarza od Flughafenstrasse (ulica Lotnicza). Cmentarz komunalny na Kozanowie, jako całość, zajmował teren o powierzchni około 20 hektarów. Nekropolia funkcjonowała do 1950 roku. Została przeznaczona do likwidacji w 1967 roku.


Tekst: dr Marek Burak
Opracowanie: Kamilla Jasińska