Wielokrotnie powiększany cmentarz komunalny na Osobowicach (Kommunal Friedhof in Oswitz) założono w 1867 roku. Największy obecnie cmentarz Wrocławia, o powierzchni około 52 hektarów, jest miejscem spoczynku wielu wybitnych Polaków, m.in. artysty Eugeniusza Geta-Stankiewicza czy pisarza Tymoteusza Karpowicza.
LOKALIZACJA
Nekropolia położona między Oswitzer Strasse (ulica Osobowicka), stanowiącą jej granicę południową i linią kolejową Wrocław–Poznań przebiegającą na zachód od założenia.
HISTORIA NEKROPOLII
Cmentarz został założony w 1867 roku. Podobnie jak w wypadku pierwszej części → Cmentarza komunalnego na Grabiszynie, jego powstanie było rezultatem działań mających na celu ograniczenie deficytu miejsc pochówkowych dla mieszkańców Wrocławia. Najstarszy fragment nekropolii – południowo-wschodni narożnik dzisiejszego założenia przylegający do Oswitzer Strasse (ulica Osobowicka) – zajmował kwadratowy obszar, podzielony dwiema przecinającymi się alejami na cztery kwadratowe pola. W punkcie centralnym pierwotnego cmentarza, na skrzyżowaniu ścieżek, stanął krzyż. W narożniku północno-zachodnim omawianego pola zbudowano w 1872 roku kaplicę cmentarną, którą zaprojektował Carl Kolbe. Była to ceglana budowla na planie ośmiokąta, z małym przedsionkiem i apsydą. W południowo-wschodnim fragmencie tej części zostały zlokalizowane budynki administracyjno-mieszkalne i obsługi cmentarza. W 1871 roku powstał przy obecnej ulicy Osobowickiej zachowany do dziś budynek, sąsiadujący z południowo-wschodnim narożnikiem nekropolii.
Od 1867 roku najstarszy fragment cmentarza użytkowała parafia św. Wojciecha. Wkrótce teren ten został podzielony na pola dzierżawione przez katolickie parafie św. Macieja, św. Michała Archanioła, św. Wojciecha, a także ewangelicką Jedenastu Tysięcy Dziewic. Zrealizowana około 1869 roku szosa do Osobowic (Oswitz) połączyła cmentarz z miastem za pośrednictwem Oswitzer Strasse (ulica Osobowicka). W tym okresie wykonano także drewniane ogrodzenie nekropolii. W 1882 roku powiększono cmentarz w kierunku północnym i zachodnim, aby trzy lata później przyłączyć kolejną część, sąsiadującą z zachodnią partią nekropolii. W rezultacie na przełomie wieków cmentarz uzyskał kształt prostokąta, stanowiącego fragment południowy dzisiejszego cmentarza. Teren podzielono siecią dróg przecinających się pod kątem prostym. W tym czasie istniało pięć (1901 rok), a następnie sześć (1905 rok) wejść na cmentarz. Wszystkie były położone przy Oswitzer Strasse (ulica Osobowicka).
Wraz z rozwojem terytorialnym nekropolii zwiększyła się również liczba jej użytkowników. Od około 1890 roku odbywały się tutaj pochówki zmarłych ze szpitala Wszystkich Świętych. W 1900 roku z terenów grzebalnych korzystała już gmina staroluterańska, starokatolicy oraz parafia Najświętszej Marii Panny na Piasku, która dzierżawiła specjalnie wytyczony teren w południowo-wschodniej części cmentarza, dochodzący do zabudowań administracyjnych. Była to wąska działka położona wzdłuż Oswitzer Strasse (ulica Osobowicka). Od 1911 roku swoje kwatery mieli na cmentarzu również wierni parafii św. Bonifacego oraz parafii Zbawiciela.
W pierwszej dekadzie XX wieku powiększono obszar nekropolii o wąski pas terenu na całej długości jej północnej granicy oraz – w części zachodniej – o wydłużoną z północy na południe, łukowato wygiętą parcelę. W ten sposób założenie cmentarne uzyskało kształt litery „L”. Plan komunikacyjny cmentarza uzyskał bardziej swobodny charakter – nowo pozyskaną powierzchnię grzebalną podzielono na kwatery za pomocą ścieżek tworzących układ przenikających się pętli. Ogrodzenie, które (także dzisiaj) oddziela nekropolię od ulicy Osobowickiej, wzniesiono w 1906 roku. Obecnie funkcjonujące dwie bramy od strony ulicy Osobowickiej stanowią część ogrodzenia wzniesionego w 1906 roku. Zachodnia prowadzi do kaplicy zaprojektowanej przez Maksa Berga, drugą zaś umieszczono mniej więcej w części środkowej ogrodzenia. Niedługo potem, w 1908 roku, rozbudowano część administracyjno-mieszkalną w zachodniej części cmentarza.
Okres pierwszej wojny światowej pozostawił na cmentarzu kwatery, na których pochowano poległych w latach 1914–1918. Znajdują się one po południowej stronie kaplicy. Zmarli we wrocławskich lazaretach zostali upamiętnieni żelaznymi krzyżami zaprojektowanymi przez wrocławskiego rzeźbiarza Roberta Bednorza. Dwa inne pola poległych na różnych frontach Wielkiej Wojny – umieszczone po obu stronach alei głównej i sąsiadujące od północy z placem przed kaplicą – zaopatrzono w piaskowcowe tabliczki.
W 1921 roku w centrum nekropolii wzniesiono kaplicę autorstwa Maksa Berga. Jest to nowatorsko zaprojektowany, otynkowany budynek o konstrukcji żelbetowej, mieszczący westybul, trójnawową kaplicę pogrzebową i kostnicę. Właściwa kaplica została zaakcentowana sześcioboczną wieżą z sygnaturką. Elewację południową, fasadę, tworzą gładkie płaszczyzny ścian. W górnej części ściana jest wypełniona płaskorzeźbą, która przedstawia nagą postać kobiety z twarzą przysłoniętą welonem. Postać trzyma za ręce stojących po obu jej stronach nagich kobietę i mężczyznę. Autorem płaskorzeźby był Alfred Vocke.
Z początku lat 20. XX wieku pochodzą również dwa budynki bramne w zachodniej części cmentarza. Flankują one wejście główne na teren nekropolii. Nieco później wybudowano pomieszczenia administracyjne po wschodniej stronie kaplicy, pierwotnie służące jako poczekalnia. W tym czasie wzniesiono również zachodni odcinek ogrodzenia od strony Oswitzer Strasse (ulica Osobowicka).
Kolejne powiększenie obszaru cmentarza nastąpiło w końcu lat 20. XX wieku. Nowo przyłączona parcela wypełniła środkową i wschodnią część nekropolii. Południowy fragment tego terenu przeznaczono na cele gospodarcze: mieściła się tu szkółka drzew i krzewów oraz ogrodnictwo. Pozostała część była miejscem pochówków i być może przeznaczono ją pierwotnie na realizację ciągu reprezentacyjnych kwater w rodzaju alei zasłużonych. W 1938 roku nekropolia przy Oswitzer Strasse (ulica Osobowicka) zajmowała przeszło 50-hektarową powierzchnię.
Po 1945 roku poszerzono teren nekropolii o wąski pas w części środkowo-wschodniej i zlikwidowano część południowo-wschodnią, przylegającą do ulicy Osobowickiej (dawną kwaterę parafii Najświętszej Marii Panny). Obszar ogrodnictwa i szkółki drzew przeznaczono na cele grzebalne. W latach 60. XX wieku rozebrano ośmioboczną kaplicę projektu Carla Kolbego. Nekropolia do dziś pełni funkcje sepulkralne jako cmentarz komunalny.
Tekst: dr Marek Burak
Opracowanie: Kamilla Jasińska