Cmentarz przykościelny św. Elżbiety (St. Elisabethkirchhof)
LOKALIZACJA
Nekropolia położona na terenie przykościelnym przy Nikolaistrasse (ulica św. Mikołaja), na południe i południowy zachód od bryły kościoła pw. św. Elżbiety.
HISTORIA NEKROPOLII
Cmentarz przykościelny powstał zapewne w XIII wieku i został otwarty z chwilą uruchomienia pierwszego późnoromańskiego kościoła pw. św. Elżbiety, który został wzniesiony około 1230 roku. Podczas badań archeologicznych prowadzonych w połowie lat 90. XX wieku na terenie kościoła św. Elżbiety odkryto 60 pochówków z wczesnego okresu funkcjonowania świątyni oraz płytę nagrobną z inskrypcją odnoszącą się do 1333 roku. Relikty te mogą określać początkową cezurę funkcjonowania terenu kościelnego (i przykościelnego) jako miejsca pochówków na XIII wiek.
Od 2. połowy XIV wieku przykościelna nekropolia otaczała świątynię od południa i południowego zachodu. Pole grzebalne oddzielał od ulic Starego Miasta trzymetrowej wysokości mur. Stały przy nim niewielkie domy zamieszkałe przez służbę kościelną: altarystów, grabarzy i dzwonników. Reliktami tej zabudowy są zachowane do dzisiaj domy, popularnie zwane „Jasiem” i „Małgosią”, u zbiegu ulic św. Mikołaja (Nikolaistrasse) i Odrzańskiej (Oderstrasse). Na dawny cmentarz prowadziło pięć wejść. Do dziś zachowało się zwieńczenie południowo wschodniej bramy z napisem „Mors janua vitae” („Śmierć bramą życia”), widoczne w formie łęku łączącego, wspomniane wyżej, dwie narożne kamieniczki altarystów.
6 marca 1420 roku na cmentarzu św. Elżbiety odbył się pogrzeb przywódców buntu z 1418 roku przeciwko wrocławskiej radzie miejskiej. Dwudziestu trzech straconych pochowano pod prostokątnymi płytami kamiennymi z wyrytymi na nich, zamiast nazwisk, kolejnymi numerami. Utworzona w ten sposób ścieżka wiodła od bramy z łacińską inskrypcją ku wejściu bocznemu znajdującemu się w południowej elewacji kościoła. Nekropolia przeznaczona była dla wrocławskich patrycjuszy. Do dziś zachowały się na elewacjach świątyni kamienne epitafia przedstawicieli miejscowych rodzin.
Na cmentarzu znajdowały się dwie kaplice rodowe. Na południowym fragmencie nekropolii znajdowała się kaplica św. Materna – dwukondygnacyjna ośmioboczna budowla wzniesiona z cegły. Kaplica, związana z kultem zmarłych, miała ołtarz, była bogato wyposażona w naczynia i księgi liturgiczne. Została zburzona w 1848 roku. Przy południowo-zachodnim narożniku wieży kościelnej funkcjonowała natomiast kaplica Ogrójcowa, znana we wczesnym okresie (po 1376 roku) jako Chrzcielna. Od 1477 roku budowla była kaplicą grobową rodziny Krappów. Biskup wrocławski Jan IV Roth konsekrował ją w 1492 roku. Miała bogate wyposażenie, między innymi drewnianą polichromowaną grupę rzeźbiarską przedstawiającą drogę krzyżową. Budowlę zburzono w 1839 roku.
Cmentarz przy kościele św. Elżbiety został zamknięty w 1777 roku. Po tym czasie funkcje cmentarne dla mieszczan związanych z parafią św. Elżbiety pełniły inne pola grzebalne jurysdykcyjnie związane ze śródmiejskim duszpasterstwem: → Wielki Cmentarz, → cmentarz św. Barbary [I], → cmentarz św. Barbary [II], a po 1867 roku – kwatera na → cmentarzu komunalnym na Grabiszynie.
Tekst: dr Marek Burak
Opracowanie: Kamilla Jasińska