Cmentarz św. Wawrzyńca, ul. Odona Bujwida

Niewielki, ale bardzo symboliczny. Pełen powojennych i współczesnych grobów, pomiędzy którymi da się odnaleźć takie z czasów znacznie dawniejszych. Na wielu nagrobkach nazwiska wrocławian znane z pierwszych stron gazet… Nekropolia porównywana do warszawskich Powązek i zwana Panteonem Wielkich Wrocławian.

PODSTAWOWE INFORMACJE

Jeden z najbardziej znanych wrocławskich cmentarzy określanych mianem Panteonu Wielkich Wrocławian. Ponadto jest jednym z najmniejszych cmentarzy, ale bardzo chętnie i licznie odwiedzanym. Ma przedwojenną metrykę. Z uwagi na swoją historię i przez wzgląd na osoby na nim pochowane jest historią Wrocławia w pigułce.

LOKALIZACJA

Cmentarz zlokalizowany jest przy ulicy Odona Bujwida. Od zachodu graniczy z ulicą, od wschodu z korytem Starej Odry, od północy z ogródkami działkowymi, a od południa z ulicą Sopocką.

HISTORIA CMENTARZA

Najstarsza wrocławska nekropolia była związana z wzniesioną w XI wieku na Ostrowie Tumskim romańską katedrą pw. św. Jana Chrzciciela. Po przebudowie świątyni (XIII–XIV wieku) cmentarz zlokalizowano przy północnej ścianie kościelnego budynku. Od początku XVII wieku wierni katedralnej parafii, pątnicy, a najprawdopodobniej także zmarli, którym odmawiano posługi religijnej, byli chowani na poświęconej w 1602 roku nekropolii na Zatumiu (Friedhof am Hinterdom). Cmentarz ten został założony w rejonie dzisiejszych ulic Stefana Wyszyńskiego i Fryderyka Joliot-Curie w miejscu, gdzie w latach 2003–2005 wzniesiono nowy gmach Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu. Pole grzebalne na Zatumiu wykorzystywano stosunkowo krótko, bo tylko do początku XVIII wieku.

Około 1690 roku, w rejonie dzisiejszych ulic Miłej, Ładnej i Piwnej, uruchomiono kolejny cmentarz parafii katedralnej (Kirchhof zu St. Laurentius [I]). W 1722 roku wzniesiono na nim szachulcowy kościół cmentarny pw. św. Wawrzyńca, który w 1860 roku został zastąpiony istniejącym do dziś, zaprojektowanym przez Alexisa Langera, niewielkim neogotyckim obiektem sakralnym o tym samym wezwaniu. Od połowy XIX wieku tereny okalające tę nekropolię – dotąd rzadko zasiedlone – zaczęły wypełniać się zabudową o charakterze miejskim. To sprawiło, że w 1866 roku cmentarz zamknięto, jednak istniał on nadal, aż do 1945 roku pełniąc sporadycznie funkcje funeralne. Chowane na nim były osoby szczególnie zasłużone dla Kościoła i Wrocławia, dlatego teren cmentarza stanowił swoisty panteon biskupstwa wrocławskiego. Nekropolię tę zlikwidowano ostatecznie po 1945 roku.

Funkcję zamkniętego cmentarza przejęło wraz z patronem – św. Wawrzyńcem – nowe pole grzebalne Kirchhof zu St. Laurentius [II] zorganizowane przy dzisiejszej ulicy Odona Bujwida (dawna Auenstrasse). Układ komunikacyjny cmentarza związany był z wytyczoną w kierunku wschód–zachód główną aleją cmentarną, przesuniętą w kierunku północnym w stosunku do osi nekropolii. Aleję tę przecinała pod kątem prostym droga biegnąca przez całą długość cmentarza. Wytyczono także ścieżki przy ogrodzeniu wokół całej nekropolii. Obszar cmentarny podzielono na dziewięć nierównych pól w kształcie nieregularnych czworoboków. Do dziś widoczny niekonsekwentny układ komunikacyjny nowego Cmentarza św. Wawrzyńca jest wynikiem kompromisu z zabudową, która w końcu XIX wieku sukcesywnie powstawała w tym rejonie. Wschodnią granicę pola cmentarnego stanowi – jak dawniej – wał przeciwpowodziowy przy Starej Odrze. W latach 70. XIX wieku powstała prowadząca na cmentarz charakterystyczna ceglana brama z napisem „St. Laurentius” na środkowym łęku. Na północ od niej, od strony obecnej ul. Odona Bujwida, wzniesiono w końcu lat 70. XIX wieku murowaną kaplicę, na miejscu której w latach 1977–1981 wniesiony został kościół pw. św. Wawrzyńca.

Znany wrocławski historyk, prof. Karol Maleczyński, badając tę nekropolię w 1945 roku po przejęciu Wrocławia przez polską administrację, stwierdził, iż na 837 obejrzanych przez niego nagrobkach wypisane były 223 nazwiska o polskim brzmieniu. Potwierdza to fakt, że cmentarz ten był przed II wojną światową miejscem spoczynku nie tylko niemieckich mieszkańców miasta, ale także przedstawicieli Polonii Wrocławskiej. Po zakończeniu działań wojennych w miejscu grobów niemieckich zaczęły powstać – podobnie jak na innych zachowanych do dziś nekropoliach o przedwojennym rodowodzie – polskie mogiły. Grobów niemieckich zachowało się do dziś niewiele.

Od początków swojego istnienia, czyli od 1866 roku, Cmentarz św. Wawrzyńca jest cmentarzem katolickim i pozostaje niezmiennie pod zarządem katedralnej parafii pw. św. Jana Chrzciciela. Na powierzchni niespełna 5 ha w około 8 tys. grobów spoczywa ponad 20 tys. osób (średnia liczba pochówków w ostatnich latach: ok. 300 rocznie). Jest miejscem spoczynku wielu wrocławian zasłużonych dla różnych dziedzin życia, m.in. nauki, kultury, sztuki, Kościoła i samorządu lokalnego. Ze względu na fakt, że jest to najstarszy cmentarz pracowników wrocławskich uczelni, zwany jest często nekropolią profesorską, co jednak nie do końca oddaje jego rzeczywisty charakter. Wśród pochowanych tu wielu znanych i zasłużonych wrocławian uczeni – a wśród nich ponad 20 rektorów wrocławskich szkół wyższych – rzeczywiście stanowią liczną grupę, jednakże nekropolia jest także głównym miejscem spoczynku wrocławskich duchownych i osób konsekrowanych. To tu znajduje się grobowiec wrocławskich biskupów pomocniczych, kapłanów archidiecezji wrocławskiej, profesorów Metropolitalnego Wyższego Seminarium Duchownego i Papieskiego Wydziału Teologicznego we Wrocławiu, pracowników wrocławskiej kurii metropolitalnej oraz ojców, braci i sióstr zakonnych wielu zgromadzeń. Na cmentarzu tym znajdują się ponadto groby weteranów wojennych. Kilka grobów posiada specjalne insygnium: „Ojczyzna swemu obrońcy”.

CIEKAWOSTKI

Tekst i opracowanie: dr Marek Burak, Kamilla Jasińska

---

opracowano na podstawie m.in.
Marek Burak, Kamilla Jasińska, ks. Paweł Cembrowicz,
Cmentarz św. Wawrzyńca we Wrocławiu. Przewodnik, wyd. 2017,
aktualizacja: października 2024 roku