Großer Friedhof, czyli Cmentarz Wielki uchodzi za przedwojenny panteon wielkich wrocławian, współcześnie porównywany rangą do warszawskich tzw. Starych Powązek.
LOKALIZACJA
Nekropolia położona pomiędzy Friedrich-Wilhelm-Straße (ulica Legnicka), Berliner Straße (ulica Braniborska), Dessauerstraße (ulica Dobra) oraz Mariannenstraße (ulica Trzemeska).
HISTORIA NEKROPOLII
Powstanie nekropolii wiąże się z reskryptem króla Prus Fryderyka II z 1775 roku, w którym monarcha zabronił pochówków w obrębie murów miejskich. W tej sytuacji wrocławski magistrat niezwłocznie podjął działania organizacyjne mające na celu zorganizowanie pola pochówkowego poza miejskim murami. Ostatecznie zakupiono grunty na Przedmieściu Mikołajskim (zwane Kantoreigarten), stanowiące wcześniej własność klasztoru Urszulanek. W grudniu 1776 roku przystąpiono do przystosowywania terenu do celów grzebalnych. W 1777 roku przedstawiciel Śląskiego Konsystorza Ewangelickiego Chrystian Ludwig Müller poświęcił nowy cmentarz.
Nekropolia została przekazana do użytkowania trzem śródmiejskim parafiom ewangelickim: św. Marii Magdaleny (wschodnia część cmentarza), św. Elżbiety (zachodni fragment pola pochówkowego) oraz św. Bernardyna (południowe kwatery cmentarne). W 1777 roku w centrum nekropolii została oddana kaplica, zwana także Kościołem Cmentarnym (Begräbnis Kirche). Wzniesioną na planie prostokąta budowlę z dwukondygnacyjną wieżą, przykryto czterospadowym dachem. Nad portalem wejścia głównego, znajdującego się w północnej elewacji, umieszczono attykę ozdobioną grupą rzeźbiarską złożoną z dwóch geniuszy śmierci zwróconych ku urnie. Wnętrze świątyni było wyposażone w barokowy ołtarz, ambonę oraz emporę organową. Autorem projektu cmentarnego kościoła był Heinrich Gottlieb Dreyer.
Nowo powstałą nekropolię zakładano z myślą o wielkich rodach mieszczańskich, których zmarli byli dotąd chowani na przykościelnych cmentarzach św. Elżbiety, św. Marii Magdaleny i św. Bernardyna. Kontynuacja tej tradycji sprawiła, że Wielki Cmentarz zyskał szczególny charakter, a z czasem zapełnił się pomnikami nagrobnymi, nierzadko o dużej wartości historycznej, wznoszonymi na grobach wybitnych osobistości Wrocławia.
Rozwój miejskiej zabudowy w otoczeniu Wielkiego Cmentarza był powodem wydania w 1867 roku przez wrocławski magistrat decyzji o jego zamknięciu. Na początku XX wieku obszar nekropolii został przejęty przez użytkujące go dotychczas parafie św. Marii Magdaleny (stąd niekiedy nazywany był Magdalenenfriedhof) i parafię św. Elżbiety. Cmentarz przeznaczono do likwidacji w 1957 roku.
Nagrobki na Cmentarzu Wielkim na fotografiach sprzed 1945 roku. Za: Die Kunstdenkmäler der Stadt Breslau, Bd. I-3 Teil, Ludwig Burgemeister und Günther Grundmann, Wilh. Gottl. Korn Verlag, Breslau, Breslau 1934
STAN OBECNY
Po likwidacji nekropolii teren pocmentarny został przeznaczony pod zabudowę. Pierwsze budynki zaczęto wznosić już w latach 60. XX wieku. Obecnie znajdują się tam m.in. bloki mieszkalne oraz biurowce i inne obiekty użyteczności publicznej. Pozostałości po dawnym cmentarzu w postaci elementów dekoracyjnych nagrobków, a nawet całych płyt nagrobnych były widoczne jeszcze przez wiele lat. Współcześnie można je odnaleźć m.in. w podmurówce płotu okalającego przedszkole, wzniesione na tym terenie na przełomie lat 60. i 70. XX wieku.
W 2020 roku Cmentarz Wielki został upamiętniony. Na niewielkiej części terenu, na którym niegdyś mieściła się nekropolia, wytyczono skwer. Cały teren oświetlono, wyremontowano i poszerzono drogę dojazdową, a w pobliżu skweru wyznaczono miejsca parkingowe dla kilkudziesięciu aut. Na skwerze zasadzono około 150 krzewów i ponad tysiąc krzewów wieloletnich. O istnieniu w tym miejscu cmentarza przypominają kamienne płyty. Na jednej z nich przedstawiono plan cmentarza, a na drugiej – krótką historię nekropolii wraz z listą znanych wrocławian na niej pochowanych.
Skwer utworzony w miejscu dawnego Cmentarza Wielkiego i dwa kamienne bloki przybliżające historię nekropolii. Fot. Kamilla Jasińska, 2023
Tekst: dr Marek Burak, Halina Okólska
Opracowanie: Kamilla Jasińska
Zobacz także:
M. Burak, H. Okólska, Dawne cmentarze Wrocławia, Wrocław 2007.
H. Okólska, Wielki Cmentarz (Großer Friedhof) przy ul. Legnickiej, „Rocznik Wrocławski”, R. 8, 2002, s. 53–70.
Ikonografia w serwisie polska-org.pl oraz fotopolska.eu.