Judenkirchhof an der Ohlauer Vorstadt, czyli średniowieczny cmentarz żydowski na Przedmieściu Oławskim, to najstarsza znana nekropolia żydowska na terenie Wrocławia, choć istnieje hipoteza polskich badaczy, że jeszcze starszy cmentarz żydowski mógł się mieścić przy średniowiecznej osadzie żydowskiej, nieopodal zamku książęcego. To właśnie z tego cmentarza na Przedmieściu Oławskich pochodzi pięć zachowanych do dziś macew, w tym ta z 1203 roku – najstarsza na obecnych ziemiach polskich.
LOKALIZACJA
Teren nekropolii od północy ograniczony był biegiem drogi – znacznie późniejszej Klosterstrasse (ulica Romualda Traugutta) – wiodącej do osady walońskiej w okolicach Mauritiusplatz (plac Walerego Wróblewskiego). Zachodnią jego granicę stanowił od XIV wieku fragment wschodniego odcinka fosy miejskiej. Południowe i wschodnie obrzeża terenu cmentarnego sąsiadowały z dobrami biskupimi. Granicę wschodnią wyznaczał przebieg późniejszej Feldstrasse (ulica Zygmunta Krasińskiego).
HISTORIA NEKROPOLII
Cmentarz żydowski na Przedmieściu Oławskim został założony nie później niż na przełomie XII i XIII wieku, o czym świadczy najstarsza z zachowanych macew – stela nagrobna kantora Dawida, syna Sar Szalona, zawierająca inskrypcję z datą wskazującą na 4 sierpnia 1203 roku. Fakt funkcjonowania tak wczesnej nekropolii potwierdza przywilej nadany wrocławskim Żydom za rządów Henryka IV Prawego (panującego w latach 1270–1290), w którym książę śląski zapewniał m.in. nietykalność ich cmentarza. Podobne w treści gwarancje uzyskała gmina żydowska od władz miejskich na przełomie 1315 i 1316 roku. Nałożone jednocześnie na gminę powinności przewidywały m.in. obowiązek wzniesienia ogrodzenia wokół nekropolii. W 1345 roku król czeski Jan Luksemburski zezwolił radzie miejskiej na wykorzystanie kamieni nagrobnych znajdujących się na terenie cmentarza do budowy murów obronnych, a także użycie ich jako materiału budowlanego przy wznoszeniu wrocławskiego ratusza. Kirkut został zdewastowany, ale nie było to równoznaczne z likwidacją miejsca grzebalnego. Służyło ono celom pochówkowym do 1349 roku, kiedy w wyniku pogromu ludności żydowskiej we Wrocławiu gmina uległa rozbiciu. Teren nekropolii stał się wówczas własnością królewską. Po kolejnym pogromie w 1360 roku obszar nekropolii, jako własność królewska, został przekazany przez cesarza Karola IV (króla czeskiego) pisarzowi miejskiemu Henrykowi. W 1371 roku teren ten przypadł rodzinie Saussberg, która zapewne kontynuowała jego dzierżawę. Po 1455 roku nekropolia uległa ostatecznej likwidacji, a teren pocmentarny stał się własnością kolejnych rodów mieszczan wrocławskich.
Kiedy w 1744 roku wrocławską gminę żydowską zobowiązano do zorganizowania własnego pola pochówkowego, rozważano możliwość ponownego wykorzystania terenu po średniowiecznym założeniu cmentarnym. Ostatecznie wybrano jednak (zgodnie z zasadami religijnymi) parcelę położoną na Przedmieściu Świdnickim (Cmentarz żydowski przy ulicy Gwarnej). W 1777 roku na części terenu zajmowanego niegdyś przez najstarszą nekropolię wrocławskich Żydów utworzono cmentarz dla stacjonującego we Wrocławiu garnizonu (Stary cmentarz wojskowy).
STAN OBECNY
Teren pocmentarny jest obecnie zabudowany – mieszczą się tu m.in. przedwojenne kamienice, jak i nowsze obiekty mieszkalne i użyteczności publicznej.
Jeszcze w XIX i XX wieku badacze zlokalizowali w różnych miejscach Wrocławia 22 kamienie nagrobne pochodzące z tego średniowiecznego cmentarza. Do czasów współczesnych zachowało się jedynie pięć macew stanowiących świadectwo funkcjonowania średniowiecznej nekropolii. Wszystkie znajdują się w dyspozycji Muzeum Miejskiego Wrocławia.
Pierwsza i wydaje się, że najistotniejsza, bo pochodząca z 1203 roku, stela nagrobna kantora Dawida została odnaleziona w 1917 roku pod katedrą pw. św. Jana Chrzciciela na Ostrowie Tumskim. Jako najstarsza zachowana macewa na obecnych ziemiach polskich jest obecnie eksponowana na wystawie stałej 1000 lat Wrocławia w Muzeum Miejskim Wrocławia (Pałac Królewski). Druga średniowieczna macewa datowana na 1246 rok trafiła do Muzeum Archeologicznego (oddział Muzeum Miejskiego Wrocławia), gdzie w Arsenale jest prezentowana na wystawie stałej Archeologia Śląska. Trzy pozostałe jeszcze od czasów przedwojennych są eksponowane na murze północnym (przy bramie głównej) Starego Cmentarza Żydowskiego przy ulicy Ślężnej (Muzeum Sztuki Cmentarnej – oddział Muzeum Miejskiego Wrocławia).
Macewy z cmentarza żydowskiego na Przedmieściu Oławskim eksponowane na murze okalającym cmentarz żydowski przy obecnej ul. Ślężnej. Po lewej fotografia z 1925 roku, ze zbiorów Biblioteki Narodowej za www.polona.pl; po prawej widok współczesny, fot. Michał Karczmarek, 2023
Tekst: dr Marek Burak
Opracowanie: Kamilla Jasińska