Jüdischer Friedhof an der Claassenstrasse, czyli cmentarz żydowski przy ulicy Gwarnej na Wygonie Świdnickim, to druga znana nekropolia wrocławskiej gminy żydowskiej i jednocześnie pierwsza w okresie nowożytnym. Została założona na terenie dawnego ogrodu i była czynna w latach 1761–1856, czyli zaledwie przez 95 lat.
LOKALIZACJA
Nekropolia usytuowana między Gartenstrasse (ulica Józefa Piłsudskiego), Claassenstrasse (ulica Gwarna) i Fontanenplatz (plac Konstytucji 3 Maja). W 1908 roku teren cmentarny został podzielony przez zrealizowaną wtedy Bahnhofstrasse (ulica Dworcowa) na część wschodnią i zachodnią.
HISTORIA
W wydanym 6 maja 1744 roku edykcie regulacyjnym król pruski Fryderyk II nakazał odrodzonej wrocławskiej gminie mozaistycznej zakupienie w pobliżu Wrocławia gruntu na cele cmentarne. W tym zakresie rozważano początkowo możliwość wykorzystania – do tej pory niezabudowanego – terenu na Przedmieściu Oławskim, na którym znajdował się średniowieczny kirkut. Ostatecznie jednak gmina żydowska zdecydowała się na zakup od Johanna Antona Langego za sumę 2 tys. talarów ogrodu na Przedmieściu Świdnickim, a konkretniej na Wygonie Świdnickim. W 1761 roku uruchomiono tam cmentarz, ustawiając na jego terenie kamień, gdzie wykuta została przestrogą: Kto to miejsce spokoju naruszy, będzie toporem uderzony, topór mu rękę utnie, jeżeli tu grób zbezcześci. Pierwszy pochówek na terenie nowej nekropolii odbył się 18 kwietnia 1761 roku, a formalnego otwarcia cmentarza dokonał rabin Joseph Jonas Fränckel.
Mimo braku precyzyjnych informacji z wczesnego okresu funkcjonowania cmentarza można jednak sądzić, że wkrótce po otwarciu nekropolii wzniesiono na jej terenie konieczne do działania cmentarza budynki: dom przedpogrzebowy i siedzibę zarządcy. Nekropolię kilkukrotnie powiększano, m.in. w 1773 i 1807 roku, a w 1808 roku ogrodzono ją murem, który zastąpił dotychczasowy drewniany parkan. Około 1832 roku wzniesiono na jej terenie nowy dom przedpogrzebowy. Cmentarz dość szybko zapełnił się grobami – ostatni pogrzeb na cmentarzu przy dzisiejszej ulicy Gwarnej odbył się 16 listopada 1856 roku. W tym też dniu został zamknięty.
W 1901 roku wrocławski magistrat rozpoczął pertraktacje z władzami gminy żydowskiej w sprawie odstąpienia przez nią, na potrzeby komunalne, części terenu cmentarnego przy Claassenstrasse (ulica Gwarna). Umożliwiłoby to doprowadzenie Bahnhofstrasse (ulica Dworcowa) – dotychczas dochodzącej do północnej granicy cmentarza – do przebiegającej wzdłuż południowych obrzeży nekropolii Gartenstrasse (ulica Józefa Piłsudskiego). Przedsięwzięcie sfinalizowano w 1908 roku, a cmentarz został podzielony przez nową ulicę na dwie części: większą – między Claassenstrasse (ulica Gwarna) i Bahnhofstrasse (ulica Dworcowa) – oraz mniejszą, którą stanowiła niewielka trójkątna działka zajmująca południową część Fontanenplatz (plac Konstytucji 3 Maja).
Wtedy też zdecydowano się na ekshumację i przeniesienie prochów zmarłych pochowanych wcześniej na terenie przejętym przez miasto, a więc w części zajętej przez przebieg Bahnhofstrasse (ulica Dworcowa). Początkowo myślano o przeniesieniu ich na powstały w 1902 roku → Cmentarz żydowski przy ulicy Lotniczej, ostatecznie jednak szczątki pozostały na nietkniętej części cmentarza. Z terenu, na którym wytyczono dzisiejszą ulicę Dworcową, przeniesiono – jak współcześnie oszacowano – około 3 tys. macew. W 1937 roku gmina sprzedała miastu trójkątne pole przy Fontanenplatz (plac Konstytucji 3 Maja), wcześniej jednak – 12 września 1936 roku – przeniesiono szczątki pochowanych tu 150 osób (oraz macewy) na główną część cmentarza.
Nekropolia została zniszczona wiosną 1945 roku w czasie walk o Wrocław – na jej terenie zlokalizowano baterię artylerii przeciwlotniczej, która była celem ataków sowieckiego lotnictwa.
Macewy na cmentarzu żydowskim przy obecnej ulicy Gwarnej. Za: Alfred Grotte, Alte schlesische Judenfriedhöfe: (Breslau und Dyherrnfurth), Berlin 1927; ze zbiorów Biblioteki Narodowej (www.polona.pl)
STAN OBECNY
Teren pocmentarny jest obecnie w znacznej części zabudowany. Reliktem jest jedynie częściowo zachowana kamienna stela (macewa) Klonimusa, syna Cwiego Sachsa (Zaksa) z 1856 roku. Fragment ten został umieszczony, najprawdopodobniej na początku lat 50. XX wieku, na południowej elewacji kościoła pw. św. Maurycego przy ulicy Romualda Traugutta, na dawnym terenie → przykościelnego Cmentarza św. Maurycego.
Tekst: dr Marek Burak
Opracowanie: Kamilla Jasińska