Czy cmentarze komunalne istniały we Wrocławiu „od zawsze”? Nie. Ich powstanie i rozwój wiąże się nierozerwalnie nie tylko z rozwojem terytorialnym Wrocławia, ale także z działaniami władz miejskich wynikającymi z obowiązku rozwiązywania problemów sanitarnych, w tym także organizowania nowych miejsc pochówkowych. Kiedy i gdzie powstały pierwsze cmentarze komunalne? Które funkcjonowały najdłużej? Czy jakieś przetrwały do naszych czasów?
Najwcześniejszą decyzją rady miejskiej Wrocławia, korzystającej z uprawnień do tworzenia pól grzebalnych, było wykupienie około 1318 roku terenu przed Bramą Świdnicką (Schweidnitzer Thor, rejon dzisiejszego placu Tadeusza Kościuszki) i usytuowanie tam najstarszego miejskiego cmentarza, przeznaczonego przede wszystkim do obsługi ludzi biednych. Nekropolia ta – Cmentarz św. Gertrudy – była określana w różnych opisach jako Alte Begrebnuss lub Kirchhof zu St. Gertrudis. Następnym polem grzebalnym, jakie powstało w rezultacie działań ewangelickiej już rady miejskiej, był założony w 1541 roku na terenie dzisiejszego placu Czystego (Salvatorplatz) przykościelny Cmentarz Zbawiciela [I] – znany współczesnym jako Newe Begrebnuss lub Kirchhof St. Salvator – użytkowany następnie przez wiernych z parafii Zbawiciela.
W ogłoszonym w grudniu 1775 roku reskrypcie król pruski Fryderyk II zakazał ze względów sanitarnych dalszego chowania zmarłych w obrębie murów miejskich oraz wnętrzach kościołów. Oznaczało to zamknięcie wszystkich cmentarzy znajdujących na obszarze ograniczonym murami. Zgodnie z nakazem królewskim rada miejska zainicjowała utworzenie szeregu nekropolii położonych na zewnątrz obwarowań, tuż przy obiektach fortyfikacyjnych. Nekropolie te nazywano Glacisfriedhöfe (cmentarzami na przedmurzu). Były to pierwsze nowożytne założenia komunalne służące pochówkom, a ich teren był dzierżawiony lub wykupywany od magistratu przez zainteresowane parafie śródmiejskie. Wśród tak powstałych nekropolii wyróżniał się Cmentarz Wielki (Großer Friedhof), który z czasem stał się miejscem spoczynku wybitnych wrocławian.
Poszukiwania kolejnych rozwiązań w zakresie organizowania nowych miejsc grzebalnych nasiliły się zwłaszcza po zburzeniu murów miejskich (proces ten przebiegał w latach 1807–1836), gdy Wrocław rozwinął się zarówno urbanistycznie, jak i pod względem demograficznym. W tym okresie na terenach podmiejskich, w podwrocławskich osiedlach, zakładane były nekropolie gminne, stanowiące także miejsce spoczynku wrocławian niezależnie od konfesji. Podobnie jednak jak w wypadku cmentarzy organizowanych na przedmurzu, miały one swoich dzierżawców, którymi były parafie ewangelickie lub katolickie. Rada miejska, a następnie wrocławski magistrat, jako organy odpowiedzialne za prawidłowe działanie zaplecza sanitarnego, przeznaczały bowiem część swojego budżetu na organizowanie nowych nekropolii, jednocześnie jednak, dbając o stan finansów miasta, prowadziły dzierżawę wykupionych przez siebie miejsc grzebalnych. Władze miejskie były również odpowiedzialne za pochówki ubogich i bezdomnych, a także za rozwiązywanie problemu grzebalnego w okresie wielkich epidemii chorób zakaźnych, od XVII wieku zwłaszcza cholery (np. w 1866 roku w czasie epidemii tej choroby zmarło we Wrocławiu około 4,5 tys. osób). Cmentarze epidemiczne były organizowane w pewnym oddaleniu od miejskiej zabudowy, a miejsca te były nazywane „cmentarzami cholerycznymi” (Cholerafriedhöfe).
W zakresie kompetencji władz miejskich było również przydzielanie terenów na organizację cmentarzy dla stacjonującego na terenie Wrocławia licznego garnizonu. Od 1777 roku stworzono trzy pola pochówkowe dla żołnierzy pełniących służbę we Wrocławiu, które nierzadko były miejscem spoczynku także członków ich rodzin. Na terenie miasta w różnym czasie zorganizowano, poza wspomnianymi garnizonowymi, jeszcze dwie wojskowe nekropolie. Miały one inny charakter: historyczny, jak w wypadku Cmentarza Francuzów z 1806 roku oraz honorowy, związany z utworzeniem w 1928 roku mauzoleum włoskich żołnierzy (Cmentarz żołnierzy włoskich na Grabiszynie).
Zagadnienie odpowiedniej liczby cmentarzy, zaspokajającej potrzeby miasta nie rozwiązało się jednak z chwilą realizacji działań wymuszonych zapisami reskryptu z 1773 roku. Nie rozstrzygnięto też tej kwestii przez zorganizowanie sieci cmentarzy w satelitarnych w stosunku do Wrocławia osadach. Pierwszym krokiem do poprawy problemu pochówkowego było powołanie w połowie XIX wieku Zarządu Ogrodów i Cmentarzy – agendy magistratu wrocławskiego, która miała zająć się sprawą grzebalnictwa w sposób centralnie zorganizowany. Z inicjatywy tej instytucji powstały 1867 roku dwa duże cmentarze komunalne: cmentarz komunalny na Osobowicach i cmentarz komunalny na Grabiszynie.
Z chwilą przyłączania do Wrocławia kolejnych podwrocławskich osiedli (zwłaszcza na przełomie XIX i XX wieku) dawne cmentarze gminne otrzymywały status komunalnych, chociaż, podobnie jak wcześniej, były przekazywane w formie dzierżawy parafiom lub związkom wyznaniowym.
Na początku XX wieku powierzchnia nekropolii komunalnych uległa zasadniczemu powiększeniu po otwarciu w 1904 roku cmentarza komunalnego na Kozanowie. Jego utworzenie przyczyniło się do radykalnej poprawy sytuacji związanej z niedoborem miejsc pochówkowych. W tym okresie wprowadzono także przepis o likwidacji mogił zaniedbanych lub nieopłacanych po okresie 20 lat od daty ich założenia.
CMENTARZE KOMUNALNE ISTNIEJĄCE PRZED II WOJNĄ ŚWIATOWĄ
- Cmentarz św. Gertrudy (Kirchhof zu St. Gertrudis, Alte Begrebnuss)
- Cmentarz Wielki (Großer Friedhof)
- Cmentarz w Gajowicach (Gabitzer Friedhof)
- Cmentarz na Gaju [I] (Herdainerfriedhof [I])
- Cmentarz na Gaju [II] (Herdainerfriedhof [II])
- Cmentarz dawnej gminy Glinianki; Cmentarz w Gliniankach (Friedhof der ehemaligen Gemeinde Lehmgruben, Lehmgrubenerfriedhof)
- Cmentarz gminy Muchobór Wielki (Friedhof der Gemeinde Gross Mochbern)
- Cmentarz dawnej gminy Popowice (Friedhof der ehemaligen Gemeinde Pöpelwitz)
- Cmentarz dawnej gminy Nowa Wieś (Friedhof der ehemaligen Gemeinde Neudorf)
- Cmentarz szpitala Wszystkich Świętych (Allerheiligenfriedhof, ehem. Cholerafriedhof)
- Cmentarz gminy Tarnogaj (Dürrgoyer Gemeinde-Friedhof)
- Cmentarz wiejski na Kozanowie (Dorffriedhof Cosel)
- Cmentarz komunalny na Kozanowie (Kommunal Friedhof in Cosel, Coseler Friedhof)
- Cmentarz gminny w Borku (Kleinburger Gemeindefriedhof)
- Cmentarz na Hubach; Cmentarz św. Jerzego (Hubener Friedhof; Georgener Friedhof)
- Cmentarz gminy Grabiszyn (Gräbschener Gemeindefriedhof)
- Cmentarz komunalny na Grabiszynie (Kommunal Friedhof in Gräbschen)
- Cmentarz gminy Osobowice (Gemeindefriedhof Oswitz)
- Cmentarz komunalny na Osobowicach (Kommunal Friedhof in Oswitz)
- Stary cmentarz gminy Kuźniki (Alter Gemeindefriedhof Schmiedefeld)
- Nowy cmentarz gminy Kuźniki (Neuer Friedhof der Gemeinde Schmiedefeld)
- Cmentarz na Karłowicach (Friedhof in Carlowitz)
- Cmentarz ośrodka gruźliczego w Praczach (Friedhof des Tuberkulosen Pflegehauses in Herrnprotsch; Tuberkulosenfriedhof)
- Nowy cmentarz gminy Gądów Mały (Neuer Friedhof der Gemeinde Klein Gandau)
- Nowy cmentarz w Brochowie (Neuer Brockauer Friedhof)
- Cmentarz gminny w Maślicach (Gemeindefriedhof in Masselwitz)
- Cmentarz gminny w Pilczycach (Gemeindefriedhof in Pilsnitz)
- Cmentarz gminny w Żernikach (Gemeindefriedhof in Neukirch)
- Cmentarz w Gądowie (Friedhof in Gandau)
- Cmentarz w Kowalach (Friedhof in Cawallen)
- Cmentarz na Nowym Dworze (Friedhof in Mariahöfchen, ehem. Cholerafriedhof)
- Cmentarz w Muchoborze Małym (Friedhof in Klein Mochbern)
- Cmentarz w Poświętnem (Friedhof in Lilienthal)
- Cmentarz na Różance (Friedhof in Rosenthal)
CMENTARZE WOJSKOWE O CHARAKTERZE KOMUNALNYM ISTNIEJĄCE PRZED II WOJNĄ ŚWIATOWĄ
- Stary cmentarz wojskowy (Alter Militärfriedhof)
- Cmentarz Francuzów (Franzosenfriedhof)
- Cmentarz garnizonowy (Garnisonfriedhof)
- Cmentarz wojskowy (Militärfriedhof)
- Cmentarz żołnierzy włoskich na Grabiszynie (Friedhof der italienischen Soldaten in Gräbschen)
Tekst: dr Marek Burak
Opracowanie: Kamilla Jasińska