Cmentarze komunalne przed 1945 rokiem

Nagrobek w parku Grabiszyńskim – pozostałość po jednej z części dawnego cmentarza komunalnego przy obecnej ul. Grabiszyńskiej. Fot. Marcin Bradke, 2014

Czy cmentarze komunalne istniały we Wrocławiu „od zawsze”? Nie. Ich powstanie i rozwój wiąże się nierozerwalnie nie tylko z rozwojem terytorialnym Wrocławia, ale także z działaniami władz miejskich wynikającymi z obowiązku rozwiązywania problemów sanitar­nych, w tym także organizowania nowych miejsc pochówkowych. Kiedy i gdzie powstały pierwsze cmentarze komunalne? Które funkcjonowały najdłużej? Czy jakieś przetrwały do naszych czasów?

Najwcześniejszą decyzją rady miejskiej Wrocławia, korzystającej z uprawnień do tworzenia pól grzebalnych, było wykupienie około 1318 roku te­renu przed Bramą Świdnicką (Schweidnitzer Thor, rejon dzisiejszego placu Tadeusza Ko­ściuszki) i usytuowanie tam najstarszego miejskiego cmentarza, przeznaczonego przede wszystkim do obsługi ludzi biednych. Nekropolia ta­ – Cmentarz św. Gertrudy – była okre­ślana w różnych opisach jako Alte Begrebnuss lub Kirchhof zu St. Gertrudis. Następnym polem grzebalnym, jakie powstało w rezultacie działań ewangelickiej już rady miejskiej, był założony w 1541 roku na terenie dzisiejszego placu Czystego (Salvatorplatz) przykościelny Cmentarz Zbawiciela [I] – znany współczesnym jako Newe Begrebnuss lub Kirchhof St. Salvator – użytkowany następnie przez wiernych z parafii Zbawiciela.

W ogłoszonym w grudniu 1775 roku reskrypcie król pruski Fryderyk II zakazał ze względów sanitarnych dalszego chowania zmarłych w obrębie murów miejskich oraz wnętrzach ko­ściołów. Oznaczało to zamknięcie wszystkich cmentarzy znajdujących na obszarze ograni­czonym murami. Zgodnie z nakazem królewskim rada miejska zainicjowała utworzenie sze­regu nekropolii położonych na zewnątrz obwarowań, tuż przy obiektach fortyfikacyjnych. Nekropolie te nazywano Glacisfriedhöfe (cmentarzami na przedmurzu). Były to pierwsze nowożytne założenia komunalne służące pochówkom, a ich teren był dzierżawiony lub wy­kupywany od magistratu przez zainteresowane parafie śródmiejskie. Wśród tak powstałych nekropolii wy­różniał się Cmentarz Wielki (Großer Friedhof), który z czasem stał się miejscem spo­czynku wybitnych wrocławian.

Poszukiwania kolejnych rozwiązań w zakresie organizowania nowych miejsc grzebal­nych nasiliły się zwłaszcza po zburzeniu murów miejskich (proces ten przebiegał w latach 1807–1836), gdy Wrocław rozwinął się zarówno urbanistycznie, jak i pod względem demo­graficznym. W tym okresie na terenach podmiejskich, w podwrocławskich osiedlach, zakła­dane były nekropolie gminne, stanowiące także miejsce spoczynku wrocławian niezależnie od konfesji. Podobnie jednak jak w wypadku cmentarzy organizowanych na przedmurzu, miały one swoich dzierżawców, którymi były parafie ewangelickie lub katolickie. Rada miejska, a na­stępnie wrocławski magistrat, jako organy odpowiedzialne za prawidłowe działanie zaplecza sanitarnego, przeznaczały bowiem część swojego budżetu na organizowanie nowych nekro­polii, jednocześnie jednak, dbając o stan finansów miasta, prowadziły dzierżawę wykupio­nych przez siebie miejsc grzebalnych. Władze miejskie były również odpowiedzialne za po­chówki ubogich i bezdomnych, a także za rozwiązywanie problemu grzebalnego w okresie wielkich epidemii chorób zakaźnych, od XVII wieku zwłaszcza cholery (np. w 1866 roku w czasie epidemii tej choroby zmarło we Wrocławiu około 4,5 tys. osób). Cmentarze epidemiczne były organizowane w pewnym oddaleniu od miejskiej zabudowy, a miejsca te były nazywane „cmentarzami cholerycznymi” (Cholerafriedhöfe).

W zakresie kompetencji władz miejskich było również przydzielanie terenów na orga­nizację cmentarzy dla stacjonującego na terenie Wrocławia licznego garnizonu. Od 1777 roku stworzono trzy pola pochówkowe dla żołnierzy pełniących służbę we Wrocławiu, które nierzadko były miejscem spoczynku także członków ich rodzin. Na terenie miasta w róż­nym czasie zorganizowano, poza wspomnianymi garnizonowymi, jeszcze dwie wojskowe nekropolie. Miały one inny charakter: historyczny, jak w wypadku Cmentarza Francuzów z 1806 roku oraz honorowy, związany z utworzeniem w 1928 roku mauzoleum włoskich żołnierzy (Cmentarz żołnierzy włoskich na Grabiszynie).

Zagadnienie odpowiedniej liczby cmentarzy, zaspokajającej potrzeby miasta nie roz­wiązało się jednak z chwilą realizacji działań wymuszonych zapisami reskryptu z 1773 roku. Nie rozstrzygnięto też tej kwestii przez zorganizowanie sieci cmentarzy w satelitar­nych w stosunku do Wrocławia osadach. Pierwszym krokiem do poprawy problemu po­chówkowego było powołanie w połowie XIX wieku Zarządu Ogrodów i Cmentarzy – agendy magistratu wrocławskiego, która miała zająć się sprawą grzebalnictwa w sposób centralnie zorganizowany. Z inicjatywy tej instytucji powstały 1867 roku dwa duże cmentarze komu­nalne: cmentarz komunalny na Osobowicach i cmentarz komunalny na Grabiszynie.

Z chwilą przyłączania do Wrocławia kolejnych podwrocławskich osiedli (zwłaszcza na przełomie XIX i XX wieku) dawne cmentarze gminne otrzymywały status komunalnych, cho­ciaż, podobnie jak wcześniej, były przekazywane w formie dzierżawy parafiom lub związkom wyznaniowym.

Na początku XX wieku powierzchnia nekropolii komunalnych uległa zasadni­czemu powiększeniu po otwarciu w 1904 roku cmentarza komunalnego na Kozanowie. Jego utworzenie przyczyniło się do radykalnej poprawy sytuacji związanej z niedoborem miejsc pochówkowych. W tym okresie wprowa­dzono także przepis o likwidacji mogił zaniedbanych lub nieopłacanych po okresie 20 lat od daty ich za­łożenia.


CMENTARZE KOMUNALNE ISTNIEJĄCE PRZED II WOJNĄ ŚWIATOWĄ

CMENTARZE WOJSKOWE O CHARAKTERZE KOMUNALNYM ISTNIEJĄCE PRZED II WOJNĄ ŚWIATOWĄ


Tekst: dr Marek Burak
Opracowanie: Kamilla Jasińska