Cmentarze gminy żydowskiej przed 1945 rokiem

Cmentarze wrocławskich Żydów w chwili ich zakładania były lokalizowane poza mu­rami miejskimi lub – w wypadku XIX-wiecznych nekropolii – na terenach należących do podwrocławskich osiedli. Historia tych nekropolii jest odzwierciedleniem skomplikowanych dziejów wrocławskiej gminy żydowskiej. W sumie założono ich pięć, a do naszych czasów przetrwały dwa.

NIEISTNIEJĄCE CMENTARZE GMINY ŻYDOWSKIEJ

CMENTARZE GMINY ŻYDOWSKIEJ ZAŁOŻONE PRZED II WOJNĄ ŚWIATOWĄ I ZACHOWANE

W końcu XII wieku na teren Śląska w znacznej liczbie zaczęli napływać osadnicy po­chodzenia żydowskiego. Dowodem istnienia w tym czasie we Wrocławiu zorganizowanej gminy żydowskiej jest zachowany kamień nagrobny z 1203 roku pochodzący z najstarszej jej nekropolii – cmentarza żydowskiego na Przedmieściu Oławskim. W 1453 roku, po spaleniu 41 Żydów oskarżonych w tzw. procesie Jana Kapistrana, nastąpiła ostateczna likwidacja gminy. Wkrótce po tych wydarzeniach – w 1455 roku – Wrocław uzy­skał przywilej, który wprowadzał zakaz osiedlania się w granicach miasta osób pochodze­nia żydowskiego („de judaeis non tolerandis”).

Funkcjonowanie w stolicy Śląska, mimo nadal obowiązującego średniowiecznego przywileju wymierzonego przeciwko Żydom, zorganizowanej już społeczności żydowskiej zostało potwierdzone w 1702 roku. W 1744 roku, po zajęciu Śląska przez Prusy (1741), ofi­cjalnie zezwolono na założenie we Wrocławiu gminy żydowskiej, nakładając jednocześnie na jej zarząd obowiązek zorganizowania m.in. własnego cmentarza. Dalsze ważne zmiany w położeniu prawnym Żydów przyniosły reformy ustrojowe przeprowadzane w 1790 i 1808 roku, a zwłaszcza wydany w 1812 roku królewski edykt emancypacyjny, zrównujący w prawach społeczność żydowską z innymi grupami zamieszkującymi państwo pruskie. Po­cząwszy od wczesnych lat 70. XIX wieku nastąpiła jednak eskalacja nastro­jów antyżydowskich, która spotęgowała się po 1918 roku. Utrzymujące się tendencje anty­semickie w konsekwencji doprowadziły do Holokaustu w czasie II wojny światowej, a w wypadku wrocławskiej gminy żydowskiej – do jej likwidacji w 1943 roku.

Wierzenia i etyka judaizmu wyrażały się w żydowskich praktykach religijnych, których tradycyjne podstawy zostały w głównej formie wypracowane między II a V stuleciem naszej ery. Podstawową komórką organizującą lokalną społeczność żydowską była gmina która, zapewniała możliwość zaspokajania potrzeb reli­gijnych, ale także stwarzała warunki pomocy jej uboższym przedstawicielom. Do najważniejszych zadań gminy żydowskiej należało zor­ganizowanie własnej ne­kropolii. Teren cmentarny, zgodnie z tradycją, był miejscem nienaru­szalnym aż do dnia zmartwychwstania w dniu Sądu Ostatecznego. W związku z tym zabra­niano grzebania zmarłych w miejscach już wcześniej wykorzystanych na ten cel. Obszar nekropolii, który na­leżało ogrodzić, był położony zawsze w pewnym oddaleniu od siedzib ludzkich. Sposób chowania zmarłych regulowały zasady, które nie dopuszczały do grzebania pobożnych zmarłych obok złych ludzi lub samobójców. Do połowy XIX wieku mężczyźni, kobiety i dzieci byli chowani w oddzielnych kwaterach.

Budowlą niezbędną do funkcjonowania nowożytnego cmentarza żydowskiego był dom przedpogrzebowy, w którym dokonywano rytualnego mycia zwłok (hebr. tahara). Wy­łączny dostęp do pomieszczenia, w którym odbywała się ta ceremonia, mieli członkowie bractwa pogrzebowego (chewra kadisza). Oni też przeprowadzali przewidziane rytuałem czynności. Pozostali uczestnicy pogrzebu czekali na zewnątrz lub w specjalnie na ten cel przygotowanej sali. Po dokonaniu ceremonii tahary ciało zmarłego ubierano w całun i umieszczano na drewnianych noszach zwanych marami, na których przenoszono zwłoki do grobu wykopanego w dniu pogrzebu. W pobliżu przygotowanej mogiły stała drewniana trumna zrobiona z nieheblowanych desek, które łączono bez użycia gwoździ. Po przykryciu trumny wiekiem grób szybko zasypywano i odmawiano modlitwę za zmarłych (kadisz). Zwłoki układano w grobie w ten sposób, aby twarzą były skierowane na wschód – w kierunku Jerozolimy. Miejsce pochówku oznaczano zwyczajowo pionowymi płytami nagrobnymi (ma­cewami), których ustawienie w pierwszą rocznicę śmierci było powinnością religijną. W XIX wieku na cmentarzach żydowskich obok tradycyjnych macew pojawiły się także nagrobki o formach powszechnie przyjętych w kulturze chrześcijańskiej.

Cmentarze wrocławskich Żydów w chwili ich zakładania były lokalizowane poza mu­rami miejskimi lub – w wypadku dziewiętnastowiecznych nekropolii – na terenach należących do podwrocławskich osiedli. Zakaz powtórnego grzebania zmarłych w miejscach wcześniej­szych pochówków powodował konieczność organizowania nekropolii żydowskich na obsza­rze o stosunkowo dużej powierzchni. Z powyższych względów również okres użytkowania terenu cmentarnego był znacznie krótszy niż miało to miejsce w wypadku cmentarzy chrze­ścijańskich.

Tekst: dr Marek Burak, Halina Okólska
Opracowanie: Kamilla Jasińska

Zobacz także:
M. Burak, H. Okólska, Dawne cmentarze Wrocławia, Wrocław 2007, s. 283–307.
T. Włodarczyk, J. Kichler, Przewodnik po żydowskim Wrocławiu, Wrocław 2016, s. 123–152.