Czy wiadomo, gdzie istniał i kiedy powstał pierwszy wrocławski cmentarz? Ile cmentarzy funkcjonowało na terenie Wrocławia w jego obecnych granicach? Ile z tych, które do dziś pełnią swoją funkcję, ma przedwojenną metrykę? Na te pytania odpowiedź przynosi artykuł dr. Marka Buraka oparty na – niekiedy zweryfikowanych – rozważaniach zawartych w wydanej w 2007 roku publikacji Cmentarze dawnego Wrocławia, autorstwa Marka Buraka i Haliny Okólskiej[1].
WROCŁAWSKIE CMENTARZE DO OKOŁO 1800 ROKU
Ustanowienie w 1000 roku biskupstwa wrocławskiego ugruntowało wpływy chrześcijaństwa na Śląsku. Sukcesywnie odtąd kształtowały się parafie, które organizowano przy świątyniach budowanych nie tylko z fundacji książęcych, ale także zamożnych osób świeckich i duchownych[2]. Rozwój katolickiej (po rozłamie w chrześcijaństwie w połowie XI wieku) organizacji kościelnej na Śląsku został zahamowany w latach 20. XVI wieku, kiedy idee reformacyjne znalazły licznych odbiorców na terenie diecezji wrocławskiej.
Myśli reformatorskie znalazły zwolenników zwłaszcza we Wrocławiu[3]. Rada miejska, opowiadając się po stronie nowego wyznania, przejęła jednocześnie funkcje władz kościelnych w stosunku do administrowanej przez siebie miejskiej gminy. Siła oddziaływania nowej konfesji objawiła się już w połowie lat 20. XVI wieku, gdy władze municypalne, obejmując patronat nad świątyniami pw. św. Marii Magdaleny i pw. św. Elżbiety, wprowadziły tam luterańskich duchownych[4].
W 1555 roku na mocy postanowień pokoju religijnego w Augsburgu przyznano książętom Rzeszy Niemieckiej prawo decydowania o konfesji swoich poddanych zgodnie z zasadą cuius regio eius religio[5]. Jej zastosowanie rozszerzyło oddziaływanie luteranizmu na terenie państw niemieckich. Jednak do końca XVI wieku nie wydano stosownego aktu prawnego normującego sytuację wyznaniową na Śląsku, który będąc dzielnicą związaną z Habsburgami, pozostawał formalnie katolicki. Dopiero ogłoszony w 1609 roku list majestatyczny cesarza Rudolfa II określił zasady współżycia katolików i ewangelików. Regulacja ta wprowadzała równą wolność religijną dla obu wyznań. W dokumencie znalazło się także postanowienie dotyczące pogrzebów i cmentarzy. Miały być one odtąd dostępne dla chrześcijańskich pochówków niezależnie od konfesji administrującego nekropolią. Zezwolono także na urządzanie nowych miejsc pochówkowych zgodnie z lokalnymi potrzebami[6]. Kończący wojnę trzydziestoletnią pokój westfalski (1648 rok) zagwarantował Wrocławiowi pełną wolność religijną[7], uprawomocniając w ten sposób rzeczywiste stosunki religijne panujące w stolicy Śląska, pozostającej pod katolickim berłem monarchii Habsburgów.
Rozpoczęty w 1741 roku pruski okres w dziejach Śląska i Wrocławia przyniósł zmiany w sposobie podejścia do problematyki sepulkralnej. W końcu XVIII wieku nastąpiło rozdzielenie dotychczas funkcjonalnie połączonego terenu kościoła i cmentarza. Nowo zakładane nekropolie stały się wyspecjalizowanymi obszarami przeznaczonymi wyłącznie do pochówków. W pierwszej połowie lat 70. XVIII wieku król Prus Fryderyk II zakazał grzebania zmarłych na terenie pruskich miast (intra muros) i nakazał przenoszenie nekropolii wszystkich konfesji poza miejskie obwarowania. We Wrocławiu nowe zasady oficjalnie wprowadził w życie królewski reskrypt datowany na 13 grudnia 1775 roku[8]. Można więc przyjąć, zakładając konieczność recepcji nakazu władcy, że rok 1776 przyniósł kres funkcjonowania w stolicy Dolnego Śląska śródmiejskich, przykościelnych cmentarzy. Zakaz pochowków na terenie miasta przesądził jednocześnie o nieodległej likwidacji większości tego typu nekropolii.
Najpowszechniejszym od wczesnego średniowiecza miejscem grzebania zmarłych wrocławian były cmentarze usytuowane przy świątyniach[9]. W okresie formowania średniowiecznych miast funkcjonujące na ich terenie kościoły wraz z nekropoliami znalazły się w obrębie miejskich murów[10]. Wnętrza świątyń były zwyczajowo zarezerwowane do pochówków książąt, szlachty i duchowieństwa, a z czasem również bogatego mieszczaństwa. Z tym zwyczajem łączy się np. fakt powstawania mauzoleów książąt śląskich z dynastii Piastów: Henryka II Pobożnego w kościele pw. św. Jakuba (po zmianie patrona w 1530 roku – pw. św. Wincentego), Henryka IV Prawego w kolegiacie świętokrzyskiej oraz w świątyni pw. św. Klary, gdzie pochowano m.in. Henryka III Białego, Henryka V Grubego oraz Henryka VI[11]. Mniej zasłużeni znajdowali miejsce spoczynku na terenie stanowiącym dziedziniec kościelny, który z biegiem czasu przekształcił się w przykościelny cmentarz[12].
Najstarsza wrocławska nekropolia była zapewne związana z romańską katedrą pw. św. Jana Chrzciciela (XI wiek) na Ostrowie Tumskim, a po przebudowie świątyni (XIII–XIV wiek) usytuowana przy północnej ścianie kościelnego budynku. Na katedralnej wyspie funkcjonowały jeszcze, w różnym czasie, inne tego typu założenia. Należał do nich cmentarz przy kolegiacie pw. Świętego Krzyża i św. Bartłomieja (użytkowany od późnego średniowiecza do lat 30 XVIII wieku)[13] oraz poświęcone w 1621 roku pole grzebalne przy kościele pw. św. Piotra i Pawła, spełniające swoje funkcje prawdopodobnie do lat 70. XVII wieku[14].
Co najmniej XII-wieczną metrykę miała nekropolia położona na południe od kościoła pw. św. Wojciecha. Istniała ona najprawdopodobniej do schyłku XIII wieku[15]. Na północ od cmentarnej świątyni pw. św. Barbary, św. Feliksa i św. Adaukta – być może od drugiej połowy XIII wieku – funkcjonowało, wtedy jeszcze poza miejskimi murami (dziś ulica św. Mikołaja), pole grzebalne, na którym byli chowani ubożsi wierni śródmiejskiej parafii św. Elżbiety[16]. Obszar przylegający od południa do parafialnego kościoła pw. św. Elżbiety zajmowała natomiast powstała w połowie XIII wieku nekropolia, gdzie miejsce spoczynku znajdowali przedstawiciele bogatych rodów mieszczańskich[17]. Podobną funkcję – terenu pochówkowego mieszczaństwa – pełnił XIV-wieczny cmentarz św. Marii Magdaleny położony między dzisiejszymi ulicami Szewską i Łaciarską w pobliżu kościoła o tym wezwaniu[18]. Około 1320 roku na południe od należącej do joannitów świątyni Bożego Ciała (obecnie ulica Świdnicka) zorganizowano pole grzebalne m.in. dla pensjonariuszy prowadzonego przez zakonników szpitala Świętej Trójcy. Nekropolia była czynna do około 1540 roku[19].
W okolicach północnego odcinka dzisiejszej ulicy Szewskiej funkcjonowały dwa pola grzebalne, których organizację należy przypisać krzyżowcom z czerwoną gwiazdą, posiadającym tutaj zabudowania klasztorne i szpital. Przy ufundowanym przez nich w 1282 roku cmentarnym kościele pw. św. Jerzego (po zmianie patrona w 1350 roku – pw. św. Agnieszki) znajdowała się nekropolia, o której pierwsze wzmianki pochodzą z 1345 roku. Nieopodal, przy południowej elewacji XIII-wiecznego kościoła pw. św. Macieja[20], nad którym krzyżowcy sprawowali patronat, funkcjonowało niewielkie (otoczone murem) pole grzebalne dla wiernych parafii św. Macieja, która obejmowała swoją jurysdykcją m.in. fragment podwrocławskiego Ołbina[21]. Na początku XIV wieku na południe od późniejszego kościoła pw. św. Stanisława, św. Wacława i św. Doroty (w rejonie dzisiejszej ulicy Świdnickiej) powstała nekropolia związana z klasztorem augustianów-eremitów[22].
Trzynastowieczną metrykę miał cmentarz położony przy południowej i północnej elewacji augustiańskiej świątyni pw. Najświętszej Marii Panny na Piasku[23]. Około 1385 roku nową parafialną nekropolię zorganizowano przy – wzniesionym jako cmentarny – kościele pw. św. Anny (obecnie ulica św. Jadwigi). Nekropolia ta przetrwała do około 1816 roku[24]. Niedaleko, przy kościele pw. św. Jakuba (od 1530 roku – pw. św. Wincentego), przy dzisiejszym placu Biskupa Nankiera, czynny był cmentarz założony być może w końcu XIV wieku[25]. Od XV wieku funkcje grzebalne pełnił również teren przy kościele pw. św. Krzysztofa (wcześniej pw. św. Marii Egipcjanki, obecnie plac św. Krzysztofa) jako filialnej kaplicy parafii św. Marii Magdaleny[26]. W tym też czasie mogła powstać nekropolia funkcjonująca przy początkowo drewnianej, a od 1502 roku murowanej świątyni pw. św. Bernardyna ze Sieny (teren przy północnej elewacji budynku kościelnego, dzisiejsza ulica Bernardyńska)[27].
Pochówki mieszkańców Przedmieścia Mikołajskiego odbywały się na cmentarzu przy kościele pw. św. Mikołaja (rejon dzisiejszego placu św. Mikołaja), który uruchomiono około 1250 roku z chwilą utworzenia tamtejszej, z czasem rozległej parafii[28]. Mieszkańcy Przedmieścia Oławskiego korzystali, najprawdopodobniej od drugiej połowy XII wieku, z nekropolii zajmującej teren wokół kościoła pw. św. Maurycego przy dzisiejszej ulicy Romualda Traugutta (dziewiętnastowieczne pozostałości dawnego cmentarza są zachowane do dzisiaj)[29]. Podobną metrykę mogło mieć zlokalizowane niedaleko tej świątyni, przeznaczone dla trędowatych, pole grzebalne przy kościele pw. św. Łazarza (obecnie ulica Romualda Traugutta)[30].
Funkcję cmentarną dla wsi położonych na północ od Wrocławia (Przedmieścia Odrzańskiego) pełnił od około połowy XII wieku cmentarz parafii św. Michała Archanioła na Ołbinie[31] oraz pole grzebalne zorganizowane przy wzniesionej około połowy XIII wieku świątyni pw. Wszystkich Świętych[32]. W 1400 roku uruchomiono w tym rejonie kolejną nekropolię zlokalizowaną w pobliżu szpitalnej kaplicy pw. Jedenastu Tysięcy Dziewic, św. Bartłomieja, św. Grzegorza papieża i św. Małgorzaty (obecnie ulica Ołbińska)[33]. Budynki kościelne na Przedmieściu Odrzańskim zostały rozebrane w 1529 roku. Po tym fakcie funkcje sepulkralne dla mieszkańców tego rejonu kontynuowało dawne pole grzebalne parafii św. Michała Archanioła, przy którym w latach 30. XVI wieku wzniesiono drewnianą świątynię pod tym wezwaniem. Na przełomie XVI i XVII wieku została ona zastąpiona nową budowlą o konstrukcji ryglowej[34]. Cmentarz przy kościele św. Michała Archanioła był czynny do 1870 roku (zajmował teren dzisiejszego parku św. Edyty Stein)[35]. Od połowy XVI stulecia miejscem pochówkowym na Przedmieściu Odrzańskim była także nekropolia działająca przy odbudowanej w tym czasie świątyni pw. Jedenastu Tysięcy Dziewic (cmentarz zamknięto w 1869 roku)[36].
Ofiary kataklizmów, jakimi były klęski głodu i epidemie chorób zakaźnych dziesiątkujące mieszkańców Wrocławia, grzebano w mogiłach zbiorowych poza murami miejskimi w lokalizacjach wskazanych przez radę miejską. Pola cmentarne organizowane z inicjatywy władz municypalnych (a więc komunalne) były również zakładane w celu chowania zmarłych na terenie miasta bezdomnych i ubogich, a także skazanych na karę śmierci[37]. Najstarszym – przeznaczonym do takich pochówków – założeniem o charakterze komunalnym był cmentarz św. Gertrudy (z kaplicą o tym wezwaniu), który powstał około 1318 roku na wykupionym przez radę miejską terenie przed Bramą Świdnicką (rejon dzisiejszego placu Tadeusza Kościuszki)[38].
Pola cmentarne powstawały od XIII wieku również w podwrocławskich osadach, funkcjonując wokół lokalnych świątyń. Taki charakter miały nekropolie w Muchoborze Wielkim (św. Michała Archanioła)[39], w Żernikach (św. Wawrzyńca i św. Małgorzaty)[40], w Leśnicy (św. Jadwigi)[41] oraz na Psim Polu przy kościele pw. św. Jakuba i św. Krzysztofa[42]. Nieco późniejsze, bo XVI-wieczne, cmentarze otaczały ewangelickie świątynie w Swojczycach (dziś pw. św. Jacka) oraz w Praczach Odrzańskich (po 1945 roku – pw. św. Anny), a także nieistniejący już katolicki (w XVI–XVII wieku, przejściowo, ewangelicki) kościół pw. św. Andrzeja w Stabłowicach[43].
W okresie reformacji (XVI wiek) część katolickich dotąd cmentarzy przejęły wraz z kościołami parafie ewangelickie. W tym i w dwóch kolejnych stuleciach na terenie miasta nie tworzono już nowych chrześcijańskich pól pochówkowych. Nekropolie – jakkolwiek w niewielkiej liczbie – powstawały natomiast poza murami miejskimi. Jedną z nich był otwarty w 1541 roku ewangelicki cmentarz, zajmujący obszar dzisiejszego placu Czystego (zamknięty w 1771 roku). Wzniesiony na nim w 1568 roku kościół Zbawiciela (Salwatora) dał początek jednej z największych wrocławskich luterańskich parafii[44].
Wierni katedralnej parafii św. Jana Chrzciciela (być może także zmarli, którym odmawiano posługi religijnej) byli chowani na poświęconej w 1602 roku nekropolii na Zatumiu (dziś rejon ulic Stefana Wyszyńskiego i Fryderyka Joliot-Curie)[45], która stosunkowo krótko – do początku XVIII wieku – spełniała funkcje sepulkralne. Około 1690 roku uruchomiono katedralny cmentarz św. Wawrzyńca (rejon obecnej ulicy Miłej)[46]. W 1722 roku wzniesiono na nim szachulcowy kościół cmentarny pw. św. Wawrzyńca, który został zastąpiony w 1860 roku, istniejącym do dziś, niewielkim neogotyckim obiektem sakralnym o tym samym wezwaniu[47]. W 1715 roku poświęcono w podwrocławskim Gaju (dzisiejszy wschodni fragment ulicy Kamiennej) katolicką nekropolię parafii Bożego Ciała[48]. Około 1770 roku otwarto na Nowych Szczytnikach (dziś okolice placu Grunwaldzkiego i wybrzeża Stanisława Wyspiańskiego) cmentarz ewangelickiej parafii św. Bernardyna[49].
W omawianym w tej części rozważań okresie funkcjonowały również nekropolie żydowskie zlokalizowane w najbliższych okolicach Wrocławia. Najstarszym polem pochówkowym wrocławskich Żydów był cmentarz na Przedmieściu Oławskim, w rejonie dzisiejszej ulicy Zygmunta Krasińskiego. Został on założony nie później niż na przełomie XII i XIII w. Nadany Wrocławiowi w 1455 roku przez króla czeskiego przywilej de Judaeis non tolerandis, skutkujący zakazem osiedlania się Żydów na terenie miasta, przyczynił się do ostatecznej likwidacji nekropolii[50]. W połowie XVIII wieku wrocławska gmina żydowska odrodziła się, a jej cmentarz został uruchomiony w 1761 roku w okolicach dzisiejszych ulic Gwarnej i Dworcowej (był czynny do 1856 roku)[51].
Od połowy lat 70. XVIII w. głównym kierunkiem działań władz Wrocławia w zakresie problematyki sepulkralnej była organizacja nowych miejsc grzebalnych o charakterze komunalnym. Cmentarze te były następnie dzierżawione zainteresowanym parafiom wyznaniowym. Nekropolie lokalizowano poza murami miejskimi, uprzednio starannie badając przydatność terenu do pełnienia przyszłej funkcji. Władze miejskie zatwierdzały jednocześnie projekty realizacyjne dotyczące urządzeń cmentarnych, wewnętrznego układu komunikacyjnego, a także nasadzeń zieleni. W latach 70. XVIII wieku zainicjowano utworzenie kilku nekropolii położonych na zewnątrz wrocławskich obwarowań, tuż przy obiektach fortyfikacyjnych. Nekropolie te nazywano cmentarzami na przedmurzu (Glacisfriedhöfe). Pierwsze tego rodzaju postanowienie lokalizacyjne zostało wydane w 1774 roku i dotyczyło organizacji nowego pola pochówkowego ewangelickiej parafii św. Barbary w rejonie dzisiejszego skrzyżowania ulic Braniborskiej i Sokolniczej[52]. W 1777 roku, już w wyniku realizacji zapisów edyktu z grudnia 1775 roku, założono – między obecnymi ulicami Legnicką, Braniborską, Dobrą i Trzemeską – nekropolię z czasem nazwaną Wielkim Cmentarzem, która do 1867 roku była miejscem spoczynku wybitnych wrocławian[53].
Przy fortyfikacjach na Przedmieściu Oławskim cmentarze funkcjonowały od 1777 roku (zapewne do schyłku lat 60. XIX wieku), tworząc zwarty obszar pochówkowy. Teren ten – położony na południe od dzisiejszego przebiegu ulicy Romualda Traugutta, w rejonie ograniczonym ulicami Zygmunta Krasińskiego, Komuny Paryskiej i Podwalem – zajmowały pola grzebalne ewangelickich parafii św. Bernardyna, św. Krzysztofa oraz Zbawiciela[54]. Na północnym skraju omawianego zespołu nekropolii funkcjonował założony w tym czasie tzw. Stary Cmentarz Wojskowy, który przetrwał do lat 20. XIX wieku[55]. W 1816 roku na wysuniętej na południe parceli graniczącej z omówionym wyżej kompleksem zorganizowano katolicki cmentarz parafii św. Doroty[56].
WROCŁAWSKIE CMENTARZE W LATACH 1800–1945
Na początku XIX wieku powszechnie obowiązywała zasada, według której administrowanie cmentarzami o charakterze wyznaniowym należało do kompetencji parafii lub gmin wyznaniowych. Od wprowadzenia w 1808 roku tzw. ordynacji miejskiej nad nekropoliami protestanckimi czuwał, stanowiący jednostkę organizacyjną magistratu, Miejski Konsystorz Ewangelicki. W stosunku do innych wyznań głos decydujący – w wielu sprawach związanych z organizacją i późniejszym użytkowaniem nekropolii – miało Zgromadzenie Radnych Miejskich (ówczesna rada miejska) i jej organ wykonawczy, jakim był wrocławski magistrat.
Skutkiem wprowadzonego w połowie lat 70. XVIII wieku zakazu pochowków na terenie miasta była stosunkowo szybko przebiegająca, trwająca mniej więcej do schyłku stulecia, likwidacja śródmiejskich nekropolii. Proces ten nie dotyczył jednak przykościelnych cmentarzy św. Maurycego, św. Mikołaja, św. Michała Archanioła oraz Jedenastu Tysięcy Dziewic (o których była już mowa), związanych ze świątyniami zlokalizowanymi poza murami miejskimi. Cmentarze te funkcjonowały do lat 70. XIX wieku.
Po zamknięciu przykościelnej nekropolii katolicka parafia św. Maurycego korzystała z dwóch pól grzebalnych położonych na obszarze dzisiejszego parku gen. Władysława Andersa (starszy cmentarz z 1863 roku) oraz parku Skowroniego (nowy cmentarz z 1887 roku)[57]. Parafia ta jednocześnie sprawowała zarząd nad nekropoliami zakładanymi w latach 1821–1840 na terenie podwrocławskich wsi: Brochów, Radwanice, Mokry Dwór i Opatowice. Do wymienionej grupy należał także poświęcony w 1834 roku cmentarz na Księżu Małym, który w 1915 roku przejęła powołana tutaj parafia Matki Boskiej Wspomożenia Wiernych[58].
Parafia św. Mikołaja, obejmująca zachodnie przedmieścia Wrocławia, dysponowała kilkoma nekropoliami położonymi przeważnie w tym rejonie. Najstarszym z nich był cmentarz przy obecnej ulicy Bolkowskiej (z 1866 roku) zwany Belvedere[59]. Inny zlokalizowano w 1897 roku na północnym skraju dzisiejszego parku Zachodniego przy ulicy Pałuckiej[60]. Od 1889 roku korzystano także z nekropolii przy dzisiejszej ulicy Armii Krajowej (cmentarz św. Mikołaja i Bożego Ciała)[61]. Pod zarządem parafii św. Mikołaja znajdował się również (do 1907 roku), wspomniany już, cmentarz przy kościele pw. św. Michała Archanioła w Muchoborze Wielkim.
W XIX wieku także niektóre inne wrocławskie katolickie parafie dysponowały własnymi, nadal funkcjonującymi nekropoliami położonymi poza ówczesnym obszarem miejskim. Najstarszymi z nich były, omówione już, katedralny cmentarz św. Wawrzyńca na Szczytnikach (koniec XVII wieku) oraz osiemnastowieczny cmentarz Bożego Ciała przy dzisiejszej ulicy Kamiennej. Powstałe w XIX wieku nowe założenia cmentarne były związane z parafiami: św. Macieja (z 1808 roku przy obecnej ulicy Wojciecha Cybulskiego)[62], św. Wojciecha (utworzony w 1836 roku przy dzisiejszej ulicy Stefana Wyszyńskiego)[63] oraz parafią św. Doroty, która dysponowała od 1861 roku własnym terenem grzebalnym na granicy dzisiejszego parku gen. Władysława Andersa, niedaleko krzyżujących się obecnych ulic Kamiennej i Borowskiej[64]. W drugiej połowie XIX wieku swoje nekropolie zorganizowały, w rejonie dzisiejszego północnego fragmentu ulicy Bolesława Prusa, parafie św. Wincentego (w 1866 roku) oraz Najświętszej Marii Panny (w 1872 roku)[65]. Administrowany przez parafię katedralną drugi cmentarz św. Wawrzyńca poświęcono w 1866 roku przy obecnej ulicy Odona Bujwida[66]. Własną nekropolią na terenie Stabłowic (obecnie ulica Przesiecka) dysponowała, prawdopodobnie od lat 80. XIX wieku, tamtejsza parafia św. Andrzeja[67]. Na Psim Polu otwarto w tym czasie parafialny cmentarz św. Jakuba i św. Krzysztofa (do dziś funkcjonujący przy ulicy Gorlickiej)[68]. Czynne nekropolie istniały także przy katolickich świątyniach pw. św. Jadwigi w Leśnicy i pw. św. Wawrzyńca w Żernikach.
Swoje pola pochówkowe miały wrocławskie zgromadzenia zakonne. Po zamknięciu cmentarza założonego około 1715 roku w pobliżu zabudowań konwentu[69] (obecna ulica Kazimierza Pułaskiego) wrocławscy bonifratrzy zorganizowali w 1809 roku nekropolię na terenie dzisiejszego parku Grabiszyńskiego (w pobliżu skrzyżowania obecnej alei Józefa Hallera i ulicy Grabiszyńskiej)[70]. Elżbietanki dysponowały od 1852 roku polem cmentarnym zlokalizowanym przy dzisiejszej ulicy Stacyjnej[71]. Po 1886 roku zakonną nekropolię zorganizowały wrocławskie urszulanki, sytuując ją w pobliżu wzniesionych przez zgromadzenie zabudowań przy obecnej alei Jana Kasprowicza. W 1904 roku w otoczeniu klasztornych obiektów (obecnie aleja Jana Kasprowicza) uruchomili swój cmentarz franciszkanie sprowadzeni w końcu XIX wieku do podwrocławskich wówczas Karłowic[72].
Ilustracja 7. Cmentarz urszulanek na Karłowicach, po 1910 roku. Oddział Zbiorów Graficznych Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu
Podmiejskimi (wówczas) nekropoliami zarządzały w XIX wieku także parafie i gminy ewangelickie. Wspólnie użytkowanym przez parafie Zbawiciela i św. Krzysztofa polem grzebalnym była uruchomiona w 1852 roku nekropolia przy dzisiejszej ulicy Krakowskiej. Cmentarz ten uległ likwidacji w 1924 roku[73]. W najbliższej okolicy cmentarza Zbawiciela i św. Krzysztofa powstały dwa duże pola grzebalne parafii św. Bernardyna: w 1858 roku – Stary Cmentarz św. Bernardyna (obecnie ulica Krakowska), a w 1892 roku nowsze pole pochówkowe przy dzisiejszej ulicy Biskupa Bogedaina (park Tarnogajski)[74]. Na terenach położonych na północ od Wrocławia miejscami, na których chowano wiernych luterańskich były dwa cmentarze parafii Jedenastu Tysięcy Dziewic: starszy – otwarty w 1865 roku przy obecnej ulicy Emila Zegadłowicza (czynny do 1881 roku) i późniejszy – datowane na 1895 rok – duże założenie przy dzisiejszej ulicy Henryka Kamieńskiego (park Marii Dąbrowskiej)[75], gdzie ostatniego pochówku dokonano w 1944 roku.
W końcu XIX wieku problematyka związana z funkcjonowaniem miejsc pocmentarnych lub lokowania nowych cmentarzy nabrała szerszego znaczenia. Władze miejskie wprowadziły bowiem w życie projekt, przewidujący przekształcanie nieczynnych nekropolii w tereny zielone[76] lub kształtowanie czynnych, czy też nowo tworzonych cmentarzy w założenia o charakterze parkowym[77]. Duży obszar zieleni, w istotnych fragmentach planowany w ostatnich dziesięcioleciach XIX wieku zgodnie ze wspomnianą koncepcją, znajduje się dzisiaj w rejonie ograniczonym biegiem ulic Kamiennej, Borowskiej, Rudolfa Weigla i Ślężnej. Widocznym reliktem tego projektu, niespełniającym obecnie funkcji sepulkralnych, jest park gen. Władysława Andersa i park Skowroni. Od końca lat 60. XIX wieku na obszarze zajmowanym dziś przez omawiane założenia parkowe powstawały cmentarze zarówno katolickie (wspomniane wcześniej: św. Doroty i św. Maurycego), jak i ewangelickie[78].
Pierwszą niekatolicką nekropolią w tym rejonie był założony w 1868 roku Stary Cmentarz Marii Magdaleny[79]. Z czasem od południa zaczął z nim sąsiadować otwarty w 1896 roku Nowy Cmentarz św. Marii Magdaleny[80], a nieco wcześniej Stary Cmentarz Zbawiciela i św. Jana (w 1892 roku). W 1899 roku powstał najbardziej wysunięty na południe Nowy Cmentarz Zbawiciela i św. Jana, stanowiąc ze starszym założeniem obszerne, liczące ponad 10 ha pole pochówkowe[81]. Wcześniej, bo w 1862 roku, w zachodniej części omawianego kompleksu nekropolii – przy dzisiejszej ulicy Ślężnej – swój drugi cmentarz zorganizowała gmina kalwińska (pierwsza nekropolia kalwinów, otwarta w 1776 roku, znajdowała się przy obecnej ulicy Rybackiej)[82]. Niedaleko omówionego zespołu cmentarzy miała również swoje pole grzebalne gmina staroluterańska. Znajdowało się ono od 1866 roku przy wschodnim fragmencie dzisiejszej ulicy Sztabowej[83].
W podwrocławskich (wtedy) miejscowościach funkcjonowało kilka pól cmentarnych administrowanych przez lokalne gminy ewangelickie. Dwa były zlokalizowane na Psim Polu (starszy cmentarz z 1793 roku i młodszy z końca XIX wieku)[84]. Inne założono w Praczach Odrzańskich (w 1838 roku, obecna ulica Pracka), w Swojczycach (być może w latach 40. XIX wieku, obecna ulica Chałupnicza) oraz w Leśnicy (otwarty w 1883 roku przy dzisiejszej ulicy Trzmielowickiej). Metrykę sięgającą początku drugiej połowy XIX wieku miał cmentarz w Stabłowicach (obecnie ulica Tatrzańska), będący pod opieką ewangelickiej parafii z Pracz Odrzańskich[85]. Gminna nekropolia ewangelików, mieszkańców Dąbia powstała w 1872 roku w rejonie obecnej ulicy Aleksandra Kosiby[86].
W XIX wieku rozwinięto system cmentarzy komunalnych. Poszukiwania nowych rozwiązań w zakresie organizowania miejsc pochówkowych nasiliły się zwłaszcza po zburzeniu murów miejskich (proces ten przebiegał w latach 1807–1836), gdy Wrocław intensywnie rozwijał się zarówno pod względem urbanistycznym, jak i demograficznym[87]. W omawianym okresie na terenach satelitarnych osiedli otaczających Wrocław zakładano gminne nekropolie, które stanowiły również miejsce spoczynku wrocławian niezależnie od ich konfesji. Z chwilą włączania do obszaru miejskiego kolejnych podwrocławskich miejscowości, gminne cmentarze otrzymywały status komunalnych, a następnie przekazywano je (zwykle w formie dzierżawy) parafiom lub związkom wyznaniowym. Liczba takich pól pochówkowych była znaczna, chociaż ich przeciętna powierzchnia grzebalna – niewielka. W drugiej dekadzie XIX wieku powstały gminne nekropolie w Gajowicach (w 1815 roku), w Gaju (w 1817 roku) i w Gliniankach (w 1818 roku). Lata 20. XIX wieku to okres tworzenia cmentarzy w Muchoborze Wielkim (około 1821 roku), na Osobowicach przy dzisiejszej ulicy Lipskiej (w 1826 roku) i na Popowicach (obecna ulica Wejherowska). Chronologicznie późniejszymi polami pochówkowymi były cmentarze zorganizowane na Tarnogaju (w 1834 roku) i dla mieszkańców Nowej Wsi w rejonie dzisiejszej ulicy Komandorskiej (lata 30. XIX wieku). W pierwszej połowie XIX wieku powstały również cmentarze gminne na Grabiszynie i na Kozanowie. Z lat 60. tego stulecia wywodziły się nekropolie w Borku (założona w 1860 roku) i na Hubach (powstała po 1861 roku). Na przełomie XIX i XX wieku były już czynne gminne nekropolie na Karłowicach, w Maślicach, w Pilczycach, w Żernikach i w Gądowie Małym. Nie jest znany moment powstania gminnych cmentarzy w Kowalach, w Muchoborze Małym, w Poświętnem oraz na Różance, można jednak sądzić, że nekropolie te mają XIX-wieczną proweniencję[88].
Gmina żydowska, która powstała około 1744 roku, w podwrocławskim Psim Polu założyła swój cmentarz w 1811 roku (istniał przy dzisiejszej ulicy Sycowskiej do 1945 roku)[89]. Cmentarze organizowała również wrocławska gmina. W 1856 roku, po zamknięciu starszego pola pochówkowego w rejonie obecnej ulicy Gwarnej, uroczyście poświęcono nową nekropolię, utworzoną przy dzisiejszej ulicy Ślężnej. Pełniła ona funkcje sepulkralne do 1942 roku[90]. Kolejny cmentarz żydowski powstał w 1902 roku przy obecnej ulicy Lotniczej[91].
Problem odpowiedniej, zaspokajającej potrzeby miasta liczby pól grzebalnych nie został rozwiązany przez funkcjonowanie sieci nekropolii w osiedlach satelitarnych w stosunku do Wrocławia. Pierwszym krokiem do stabilizacji problemu pochówków mieszkańców stolicy Dolnego Śląska było uruchomienie w 1867 roku dwóch dużych – dostępnych dla wszystkich wyznań – cmentarzy komunalnych. Zlokalizowano je przy północnej granicy miasta – na Osobowicach[92] oraz na południu – na Grabiszynie[93]. Ten ostatni składał się z trzech fragmentów odrębnie zakładanych, w miarę pojawiających się z biegiem czasu potrzeb. W 1867 roku udostępniono najstarszą część, położoną na wschód od obecnej ulicy Grabiszyńskiej (dziś park Grabiszyński). W 1881 roku po przeciwnej stronie traktu uruchomiono drugi fragment (obecnie funkcjonujący cmentarz komunalny), a w 1916 roku zaczęto użytkować trzecią część nekropolii, zorganizowaną na południe od obiektów do dziś istniejącego ogrodnictwa. Uruchomienie wielohektarowych, komunalnych pól grzebalnych zrodziło konieczność zmiany sposobu zarządzania miejskimi cmentarzami. Nastąpiło to w 1879 roku, kiedy w strukturze wrocławskiego magistratu powstało Biuro IX, w którego zakresie kompetencji znalazła się problematyka dotycząca kościołów, własności gruntów miejskich oraz cmentarzy. W 1880 roku sprawy nekropolii powierzono Deputacji Cmentarzy (Friedhofsdeputation), działającej w ramach wspomnianego biura.
XIX-wieczne władze Wrocławia były (podobnie jak do około połowy XVIII wieku ówczesna rada miejska) odpowiedzialne za pochówki ubogich i bezdomnych, zwłaszcza zaś za rozwiązywanie problemu grzebalnego w okresie epidemii cholery, która kilkukrotnie w XIX wieku nawiedzała miasto. Cmentarze epidemiczne były organizowane w pewnym oddaleniu od miejskiej zabudowy, a miejsca te zwykle długo nazywano „cmentarzami cholerycznymi” (Cholerafriedhöfe). Niekiedy po wieloletnim okresie kwarantanny przywracano terenowi funkcje cmentarne. Wśród w ten sposób powstałych znalazł się np. uruchomiony w 1845 roku przy ulicy Bolesławieckiej cmentarz Wolnego Związku Religijnego[94] oraz otwarta w 1859 roku nekropolia szpitala Wszystkich Świętych (okolice północnego fragmentu dzisiejszej ulicy Trzebnickiej)[95]. Wymienione cmentarze zorganizowano w czasie epidemii, jaka nawiedziła Wrocław w 1831 roku W 1866 roku do grzebania ofiar podobnego dramatycznego wydarzenia wykorzystano teren powstałego przed 1852 rokiem cmentarza św. Barbary (obecnie plac Strzegomski). Podobny los spotkał wspomnianą wcześniej nekropolię św. Bernardyna, działającą od 1770 roku na Nowych Szczytnikach (okolice dzisiejszego placu Grunwaldzkiego). Oba pola pochówkowe stały się w ten sposób w 1866 roku Cholerafriedhӧfe[96].
W zakresie kompetencji władz miejskich leżało także przydzielanie terenów na zakładanie cmentarzy dla stacjonującego na terenie Wrocławia licznego garnizonu. Od 1777 roku stworzono dla żołnierzy pełniących służbę we Wrocławiu trzy pola grzebalne. Dwa z nich – wspomniany wcześniej Stary Cmentarz Wojskowy z 1777 roku oraz powstała w 1814 roku nekropolia zlokalizowana przy północnym odcinku dzisiejszej ulicy Zygmunta Krasińskiego – niemal sąsiadowały ze sobą. Trzeci garnizonowy cmentarz otwarto w 1864 roku przy obecnej alei Wiśniowej[97]. Poza wymienionymi wyżej powstały na terenie miasta jeszcze dwa wojskowe miejsca pochówków: tzw. Cmentarz Francuzów[98] (obecna ulica Stefana Wyszyńskiego), działający w latach 1806–1808 na potrzeby napoleońskiego garnizonu okupacyjnego, oraz otwarte w 1928 roku – nadal istniejące – mauzoleum włoskich żołnierzy, jakie zlokalizowano na terenie trzeciej części cmentarza komunalnego na Grabiszynie[99].
W XX wieku – do 1945 roku – na terenie Wrocławia (i sukcesywnie włączanych w tym czasie do miasta osiedlach) powstało kilka nowych pól pochówkowych chrześcijańskich parafii, w tym dwa katolickie: cmentarz św. Henryka przy dzisiejszej ulicy Bardzkiej (w 1918 roku)[100], południowy fragment Nowego Cmentarza św. Maurycego (obecna ulica Działkowa, poświęcony w 1940 roku)[101] oraz trzy ewangelickie: tzw. cmentarz brochowski na Księżu Wielkim przeznaczony dla mieszkających w Brochowie wyznawców tej konfesji (w 1914 roku, obecna ulica Brochowska), a także cmentarz parafii św. Jana przy obecnej ulicy Krzyckiej (w 1915 roku) i cmentarz parafii imienia Lutra na Sępolnie (w 1928 roku)[102]. W 1902 roku otwarto przy obecnej ulicy Lotniczej, wspomniany już, trzeci cmentarz wrocławskiej gminy żydowskiej. Najprawdopodobniej z inicjatywy władz miejskich (brak dostępnych precyzyjnych danych) zorganizowano w tym czasie trzy nekropolie w wówczas satelitarnych wobec Wrocławia osiedlach, jak Pracze Odrzańskie (cmentarz ośrodka przeciwgruźliczego, w 1901 roku)[103], Gądów Mały (cmentarz gminny, w 1905 roku)[104] oraz – na początku XX wieku – w Kuźnikach (Nowy Cmentarz Gminy Kuźniki)[105].
Największą jednak inwestycją o charakterze sepulkralnym w omawianym okresie była realizacja cmentarza komunalnego na Kozanowie. W 1904 roku oddano do użytkowania pierwszy jego fragment położony na północ od przebiegu obecnej ulicy Pilczyckiej, a następnie – w 1919 roku – drugą część zlokalizowaną na parceli między dzisiejszymi ulicami Pilczycką i Lotniczą[106] (dziś teren parku Zachodniego[107]).
Można przyjąć, że w pierwszej połowie XX wieku zorganizowano na terenie Wrocławia[108] ogółem 11 nowych pól cmentarnych (w tym dwa – komunalnego cmentarza w pobliżu Kozanowa). Większość nekropolii działających w stolicy Dolnego Śląska w latach 1900–1945 miała jednak XIX-wieczne, a nawet wcześniejsze metryki. Dane statystyczne charakteryzujące Wrocław w 1926 roku pokazują, że na terenie ówczesnego miasta i w jego najbliższych okolicach znajdowało się 41 cmentarzy, zajmujących obszar około 237 ha. W tej liczbie wymieniano 17 nekropolii już zamkniętych o ogólnej powierzchni około 11 ha[109]. W 1933 roku (stan na 1 kwietnia) wykazano 77 miejsc pochówkowych, a ich całkowita powierzchnia osiągnęła ponad 259 ha[110]. Wzrost liczby cmentarzy i ich ogólnej powierzchni miał niewątpliwy związek z włączeniem w 1928 roku w obręb Wrocławia wielu podmiejskich osiedli.
NEKROPOLIE W 1945 ROKU I PÓŹNIEJ
Rok 1945 stanowi wyraźną cezurę w dziejach wrocławskich cmentarzy. Duża liczba nekropolii została zniszczona w okresie oblężenia Wrocławia. Jednak to dokonana w późną wiosną 1945 roku zmiana administracji niemieckiej na polską ostatecznie rozstrzygnęła o ich dalszym losie. Napływ polskiej ludności zmienił stosunki religijne w mieście, a po wysiedleniu Niemców ewangelickie cmentarze zostały opuszczone.
Polska administracja przejęła w 1945 roku na terenie Wrocławia ogółem 70 cmentarzy[111]. Z tej liczby po 1950 roku 44 nekropolie uznano za nieczynne lub opuszczone. W latach 1960–1963 zlikwidowano 15 z wymienionych. Nekropolie te przeważnie były zlokalizowane w śródmieściu Wrocławia, w centrum (jak stanowiący swoisty relikt historyczny Wielki Cmentarz) lub w pobliżu zabudowy mieszkalnej. W latach 1964–1965 zdecydowano o innym zagospodarowaniu terenu kolejnych 16 cmentarzy, które znajdowały się najczęściej na peryferiach miasta. Jedenaście pozostałych pól cmentarnych zlokalizowanych przede wszystkim na obszarze dzisiejszego parku gen. Władysława Andersa i parku Skowroniego oraz dwa inne – cmentarz komunalny na Kozanowie i pole grzebalne ośrodka przeciwgruźliczego w Praczach – przeznaczono do likwidacji w 1967 roku. W 1970 roku podjęto podobną decyzję w stosunku do dawnego cmentarza wojskowego położonego u zbiegu alei Wiśniowej i ulicy Ślężnej. Był to ostatni oficjalnie podjęty i zrealizowany wniosek likwidacyjny dotyczący wrocławskich cmentarzy założonych przed 1945 rokiem[112].
Tekst: dr Marek Burak
Opracowanie: Kamilla Jasińska
[1] Tekst oparto na – niekiedy zweryfikowanych – rozważaniach zawartych w pracy M. Buraka i H. Okólskiej dotyczącej dziejów wrocławskich nekropolii do 1945 r. Por. M. Burak, H. Okólska, Dawne cmentarze Wrocławia, Wrocław 2007. Chronologia powstawania pól pochówkowych podana w niniejszym tekście (podobnie, jak we wspomnianej wyżej książce) została – w dużej mierze – oparta na datacji zaproponowanej w pracy L. Burgemeistra i G. Grundmanna, a także w opracowaniach H. Markgrafa. Por. L. Burgemeister, G. Grundmann, Die Kunstdenkmäler der Stadt Breslau, Bd. 3, Breslau 1934, s. 216–220; zob. też H. Markgraf, Geschichte Breslaus in kürzer Übersicht, Breslau 1913; tenże, Die Straßen Breslaus nach ihrer Geschichte und ihren Namen, Breslau 1896. W przypisach starano się podać w miarę możliwości najnowsze opracowania omawiające konkretny cmentarz (najczęściej są to prace z dziedziny archeologii). W wielu wypadkach kluczową informację o nekropoliach stanowi lakoniczna uwaga zawarta w monografiach parafii lub kościołów, a także plany Wrocławia, ikonografia oraz historyczna dokumentacja techniczna. A zatem w przypisach znalazły się również odniesienia do tego typu materiałów. Nie powoływano się natomiast na źródła archiwalne. Informacje o szerszej archiwalnej podstawie źródłowej, dotyczącej określonych nekropolii (zwłaszcza zakładanych po 1800 r.), czytelnik znajdzie we wspomnianej pracy M. Buraka i H. Okólskiej, do stosownych stron której kierują adnotacje w odsyłaczach.
[2] O organizacji kościelnej w okresie od X do XIV w.: R. Żerelik, Śląsk w monarchii piastowskiej, [w:] M. Czapliński, E. Kaszuba, G. Wąs, R. Żerelik, Historia Śląska, red. M. Czapliński, Wrocław 2002, s. 41–42; M.L. Wójcik, Dolny Śląsk w latach 1138–1326, [w:] Dolny Śląsk. Monografia historyczna, red. W. Wrzesiński, Wrocław 2006, s. 86–87.
[3] P. Wiszewski, Nowożytne dzieje chrześcijaństwa na Dolnym Śląsku (1526–1806), [w:] Dolny Śląsk. Monografia historyczna, red. W. Wrzesiński, Wrocław 2006, s. 268–270.
[4] Por. L. Ziątkowski, Życie religijne, [w:] C. Buśko, M. Goliński, M. Kaczmarek, L. Ziątkowski, Historia Wrocławia (tom I). Od pradziejów do końca czasów habsburskich, Wrocław 2001, s. 266–267.
[5] Por. W. Czapliński, A. Galos, W. Korta, Historia Niemiec, Wrocław 1981, s. 285–286.
[6] G. Wąs, Śląsk we władaniu Habsburgów, [w:] M. Czapliński, E. Kaszuba, G. Wąs, R. Żerelik, Historia Śląska, red. M. Czapliński, Wrocław 2002, s. 162.
[7] Tamże, s. 172–173.
[8] Circulare an sämtliche Breslauer Kammer- Departaments wegen Beerdigung der Leichen aller Religions- Verwandten außerhalb den Städten, [w:] Sammlung aller in den souvereinen Herzogtum Schlesien und demselben incorporierten Grafschatz Glatz in Financen, Ordnungen, Edicte, Breslau 1785, s. 544–545.
[9] Por np. J. Kolbuszewski, Cmentarze, Wrocław 1996, s. 139 i nn.
[10] O różnych aspektach funkcjonowania cmentarzy w zamkniętej przestrzeni miejskiej por. Z. Morawski, „Intra muros”. Zarys problematyki cmentarza miejskiego w średniowieczu, [w:] Czas, przestrzeń, praca w dawnych miastach. Studia ofiarowane Henrykowi Samsonowiczowi w sześćdziesiątą rocznicę urodzin, red. A. Wyrobisz, M. Tymowski, Warszawa 1991, s. 93–99.
[11] H. Okólska, M. Smolak, D. Mrozowska, Mauzolea piastowskie na Śląsku, Wrocław 1993, s. 74–85.
[12] P. Aries, Człowiek i śmierć, Warszawa 1992, s. 62–63.
[13] M. Wojcieszak, Nekropole wrocławskiej katedry pw. Jana Chrzciciela. Nowożytny cmentarz na Zatumiu, [w:] Średniowieczne i nowożytne nekropole Wrocławia (cz. I), red. K. Wachowski, „Wratislavia Antiqua. Studia z dziejów Wrocławia” 2010, nr 12, s. 25.
[14] A. Pankiewicz, K. Marcinkiewicz, Cmentarz przy kościele św. Piotra i Pawła we Wrocławiu, [w:] Nowożytny cmentarz przy kościele św. Piotra i Pawła na Ostrowie Tumskim we Wrocławiu (lata 1621–1670), red. A. Pankiewicz, „Wratislavia Antiqua. Studia z dziejów Wrocławia” 2012, nr 17, s. 19–21.
[15] M. Wojcieszak, K. Wachowski, Średniowieczne cmentarzysko przy kościele św. Wojciecha we Wrocławiu, [w:] Średniowieczne i nowożytne nekropole Wrocławia (cz. I), red. K. Wachowski, „Wratislavia Antiqua. Studia z dziejów Wrocławia” 2010, nr 12, s. 57 (topografia), s. 66 (datacja).
[16] M. Goliński, Socjotopografia późnośredniowiecznego Wrocławia (przestrzeń – podatnicy – rzemiosło), Wrocław 1997, s. 185–186; L. Burgemeister, G. Grundmann, Die Kunstdenkmäler der Stadt Breslau, Bd. 2, Breslau 1933. s. 155 i nn. O cmentarzu św. Barbary w 1474 r. por. Peter Eschenloer`s Stadtschreibers zu Breslau Geschichten der Stadt Breslau oder Denkwürdigkeiten seiner Zeit vom Jahre 1440 bis 1479, hrsg. von J.G. Kunisch, Breslau 1827–1828, Bd. 2, s. 310.
[17] M. Goliński, dz. cyt., s. 76; U. Bunzel, Entstehen und Vergehen der evangelischen Kirchen Breslaus, München 1964, s. 30–31.
[18] M. Goliński, dz. cyt., 84–85 i 94.
[19] M. Roczek, J. Wojcieszak, M. Wójcik, Wyniki badań archeologicznych na cmentarzysku przy południowej ścianie kościoła pw. Bożego Ciała we Wrocławiu, Wrocław 2006 (maszynopis, AKME Zdzisław Wiśniewski); A. Knoblich, Kurze Geschichte und Beschreibung der zerstörten St. Nikolaikirche vor Breslau nebst ihrer Filiale St. Michaelis in Groß-Mochbern und der mit ihnen vereinten St. Corporis Christi-Kirche in Breslau, Breslau 1862, s. 79.
[20] O cmentarzu św. Agnieszki oraz św. Macieja: por. K. Wachowski, Cmentarz przy kościele klasztornym św. Macieja we Wrocławiu, [w:] Średniowieczne i nowożytne nekropole Wrocławia (cz. I), red. K. Wachowski, „Wratislavia Antiqua. Studia z dziejów Wrocławia” 2010, nr 12, s. 165–169; por. też H. Markgraf, Die St. Georgenkirche in Breslau, [w:] Kleine Schriften zur Geschichte Schlesiens und Breslaus, Breslau 1915, s. 191–201; P. Dittrich, Beiträge zur Geschichte des Fürstentums Breslau. Die Kreuzherren in Fürstentum Breslau, „Zeitschrift des Vereins für Geschichte und Alterthum Schlesiens“, Breslau 1911, t. 45, s. 207.
[21] M. Goliński, dz. cyt., s. 258; K. Engelbert, Geschichte der Pfarrei St. Michael in Breslau, Hildesheim 1949, s. 31–32; M. Burak, T. Głowiński, Dzieje parafii św. Michała Archanioła na Ołbinie do 1945 r., [w:] Od benedyktynów i premonstratensów do salezjanów. Dzieje kościoła i parafii św. Michała Archanioła na wrocławskim Ołbinie, red. M. Wójcik, Wrocław 2018, s. 18–53.
[22] C. Reisch, Geschichte des Klosters und der Kirche St. Dorothea in Breslau, Breslau 1908, s. 11.
[23] H. Hoffmann, Sandstift und Pfarrkirche St. Maria in Breslau, Stuttgart 1971, s. 42.
[24] Tamże, s. 27; H. Hoffmann, Die Kirche St. Maria auf dem Sande zu Breslau, Breslau 1933, s. 53.
[25] L. Burgemeister, G. Grundmann, dz. cyt., Bd. 3, s. 25; M. Goliński, dz. cyt., s. 139.
[26] Tamże, s. 184–185; U. Bunzel, Entstehen…, s. 20. W 1474 r. pochowano na cmentarzu św. Krzysztofa ofiary oblężenia Wrocławia por. Peter Eschenloer`s Stadtschreibers…, dz. cyt., s. 310.
[27] A. Gola, M. Ławicka, Od klasztoru do Muzeum. Dzieje zespołu zabudowań bernardyńskich we Wrocławiu, Wrocław 2009, s. 44–45; L. Burgemeister, G. Grundmann, dz. cyt., Bd. 2, s. 199.
[28] A. Knoblich, dz. cyt., s. 25, 33; o pochówkach w 1474 r. na przykościelnym cmentarzu św. Maurycego oraz św. Mikołaja por. Peter Eschenloer`s Stadtschreibers…, dz. cyt., s. 310.
[29] Por. M. Burak, Cmentarze parafii św. Maurycego, [w:] Dzieje parafii św. Maurycego na Przedmieściu Oławskim, red. R. Żerelik, Wrocław 2007, s. 56–65.
[30] Alte Grabstätten in Breslau, „Schlesische Zeitung” 1941 (23 XI), Nr. 599, s. nlb.
[31] J. Piekalski, Wrocław średniowieczny. Studium kompleksu osadniczego na Ołbinie w VII–XIII w., Wrocław 1991, s. 44 i nast.
[32] K. Engelbert, dz. cyt., s. 6.
[33] R. Späth, Die evangelische Pfarrkirche und das Hospital zu Elftausend Jungfrauen, Breslau 1900, s. 2, 34.
[34] K. Engelbert, dz. cyt., s. 25.
[35] M. Burak, T. Głowiński, dz. cyt., s. 30.
[36] R. Späth, dz. cyt., s. 121.
[37] Po wykonaniu wyroku na skazanym na karę śmierci nie dokonywano posługi religijnej, pozostawiając ciała przysypane kamieniami. Reliktem tego zwyczaju był z pewnością, przeprowadzony w 1420 r. na cmentarzu przy kościele pw. św. Elżbiety, pogrzeb straconych przywódców wzniesionego dwa lata wcześniej buntu przeciwko wrocławskiej radzie miejskiej. Pochowano ich pod kamiennymi płytami z wyrytymi na nich kolejnymi numerami, które miały podkreślić anonimowość pochówku. W ten sposób utworzona ścieżka połączyła południowo-wschodnią bramę nekropolii z wejściem do nawy południowej kościoła.
[38] D. Wojtucki, Pochówki skazańców i samobójców na wrocławskich cmentarzach od XVI do XVIII wieku, [w:] Średniowieczne i nowożytne nekropole Wrocławia (cz. I), red. K. Wachowski, „Wratislavia Antiqua. Studia z dziejów Wrocławia” 2010, nr 12, s. 247–248.
[39] A. Knoblich, dz. cyt., s. 52.
[40] L. Burgemeister, G. Grundmann, dz. cyt., Bd. 3, s. 183–186.
[41] Tamże, s. 178–182.
[42] Por. H. Hoffmann, Die Katholische Kirche in Breslau-Hundsfeld, Breslau 1938, s. 10. Jeszcze w 1879 r. na przykościelnym cmentarzu został pochowany proboszcz parafii na Psim Polu ks. Anton Leuschner.
[43] H. Górska, Wrocławskie kościoły o drewnianej konstrukcji szkieletowej, [w:] Architektura Wrocławia (t. 3). Świątynia, red. J. Rozpędowski, Wrocław 1997, s. 147–149.
[44] D. Wojtucki, Cmentarz i kościół Salwatora we Wrocławiu w świetle źródeł pisanych, [w:] Cmentarz Salwatora. Pierwsza nekropolia wrocławskich protestantów, red. K. Wachowski, „Wratislavia Antiqua. Studia z dziejów Wrocławia” 2015, nr 21, s. 11–17.
[45] Cmentarz odkryty w czasie budowy gmachu Biblioteki Uniwersyteckiej.
[46] Chronologia katedralnych cmentarzy według spójnej koncepcji Magdaleny Wojcieszak. Por. M. Wojcieszak, Nekropole wrocławskiej katedry…, dz. cyt., s. 22–25.
[47] P. Nowack, Das einweihte „Pantheon der Breslauer Dominsel”. Der alte Laurentiusfriedhof eins und jetzt, „Schlesische Volkszeitung” 1932 (6 VIII), Nr. 397; A. Zabłocka-Kos, Sztuka, wiara, uczucie. Alexis Langer – śląski architekt neogotyku, Wrocław 1996, s. 238–239.
[48] A. Knoblich, dz. cyt., s. 112–113.
[49] Archiwum Budowlane miasta Wrocławia – oddział Muzeum Architektury (AB-MAWr), Plan sytuacyjny cmentarza na Nowych Szczytnikach z 1861 r., sygn. MAt-VI-9927, t. 499.
[50] M. Goliński, L. Ziątkowski, Średniowieczne cmentarze żydowskie we Wrocławiu, „Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka” 1989, R. XLIV, nr 1, s. 35–43; M. Wodziński, Średniowieczny cmentarz żydowski we Wrocławiu, „Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka” 1994, R. XLIX, nr 3–4, s. 341–343; H. Markgraf, Der älteste Judenkirchhof in Breslau, [w:] Kleine Schriften zur Geschichte Schlesiens und Breslau, Breslau 1912, s. 176–190.
[51] A. Grotte, Der Friedhof an der Claasenstraße in Breslau, [w:] Denkmalpflege und Heimatschutz, Berlin 1926, s. 122–138.
[52] Friedhöfe haben ihre Geschichte, „Schlesische Zeitung“ 1935 (24 XI), Nr. 597; AB-MAWr, Projekt placu zabaw na terenie dawnego cmentarza św. Barbary z 1938 r., sygn. MAt-VI-9933, t. 501.
[53] H. Okólska, Wielki Cmentarz (Grosser Friedhof) przy ul. Legnickiej, „Rocznik Wrocławski” 2008, nr 8, s. 53–70.
[54] AB-MAWr, Plan sytuacyjny zespołu cmentarzy w okolicach ul. Z. Krasińskiego i ul. Podwale z około 1880 r., sygn. MAT-VI-9915, t. 496.
[55] Plan Wrocławia C.H. Studta z 1820 r., [w:] Atlas historyczny miast polskich, t. 4, z. 1, red. M. Młynarska-Kaletynowa, Wrocław 2001; Friedhöfe haben ihre Geschichte, „Schlesische Zeitung“ 1935 (24 XI), Nr. 597.
[56] C. Reisch, dz. cyt., s. 326–327.
[57] M. Burak, Cmentarze parafii św. Maurycego na Przedmieściu Świdnickim, [w:] Przedmieście Świdnickie we Wrocławiu, red. H. Okólska, H. Górska, Wrocław 2012, s. 146–153
[58] Por. M. Burak, Cmentarze parafii św. Maurycego…, s. 66–67; A. Czmuchowski, L. Mucha, I. Szpruta, J. Pazdur, M. Rećko, Zarys dziejów parafii i kościoła pw. NMP Wspomożycielki Wiernych na Księżu Małym we Wrocławiu. W 100-lecie budowy księskiego kościoła, red. A. Czmuchowski, Wrocław 2013, s. 143. W 2010 r. nastąpiła leksykalna zmiana zapisu patronki. Obecnie kościołowi i parafii patronuje NMP Wspomożycielka Wiernych.
[59] A. Trumpke, St. Rochus- Holzkirche in Breslau, „Ostdeutsche Bau- Zeitung” 1935, Nr. 3, s. 17–20.
[60] AB-MAWr, Plan cmentarza św. Mikołaja z 1897 r., sygn. MAt-AB-2364, dok. 8.3.97.
[61] K. Oniszczuk-Awiżeń, Cmentarz św. Mikołaja i Bożego Ciała, [w:] Dawne cmentarze Wrocławia, red. M. Burak, H. Okólska, „Wrocławski Przegląd Komunalny” 1997, nr 15, s. 9.
[62] Alte Grabstätten…, s. nlb.
[63] Der letzte Rest des Adalbert-Friedhofes, „Schlesische Zeitung” 1934 (10 V), Nr. 234.
[64] C. Reisch, dz. cyt., s.334–335.
[65] AB-MAWr, Plan sytuacyjny cmentarza parafii Najświętszej Marii Panny i św. Wincentego z 1927 r., sygn. MAt-AB-2617, dok. P. 951.27.
[66] AB-MAWr, Plan sytuacyjny cmentarza św. Wawrzyńca z 1866 r., sygn. MAt-AB-282, dok. 439/66.
[67] M. Burak, H. Okólska, dz. cyt., s. 27.
[68] AB-MAWr, Projekt kaplicy na terenie cmentarza św. Jakuba i św. Krzysztofa z 1884 r., sygn. MAt-AB-1359, dok. 3.9.84.
[69] Festschrift des Klosterhospitals der Barmherzigen Brüder in Breslau zur Zweijahrhundertfeier 1712 bis 1912, Breslau 1912, s. 54.
[70] Tamże, s. 64.
[71] M. Burak, Cmentarze wrocławskich elżbietanek, [w:] Dzieje parafii św. Elżbiety przy ul. Grabiszyńskiej we Wrocławiu, red. R. Żerelik, J. Maliniak, Wrocław 2008, s. 171–172.
[72] Klasztor, kościół i parafia na Karłowicach, oprac. K. Dudek, Wrocław 1996, s. 15.
[73] M. Burak, H. Okólska, dz. cyt., s. 173–174.
[74] U. Bunzel, Entstehen…, s. 44.
[75] R. Späth, dz. cyt., s. 121–122.
[76] Np. w ten sposób zagospodarowano kompleks cmentarzy na Przedmieściu Oławskim między ul. Z. Krasińskiego i ul. Podwale.
[77] I. Bińkowska, Natura i miasto. Publiczna zieleń miejska we Wrocławiu od schyłku XIII do początku XX wieku, Wrocław 2006, s. 98.
[78] AB-MAWr, Plan Wrocławia przygotowany przez Stadtvermessungsamt w 1934 r., sygn. Mat-VI-5591, t. 196.
[79] U. Bunzel, Führer durch die Haupt- und Pfarrkirche St. Maria Magdalena zu Breslau, Breslau 1937, s. 8; U. Bunzel, Entstehen…, s. 18.
[80] U. Bunzel, Führer…, s. 8. Por. też U. Bunzel, Umbau der Kapelle auf dem neuen Magdalenenfriedhof, Breslau 1935.
[81] U. Bunzel, Entstehen…, s. 56.
[82] Por. informacje o cmentarzach gminy ewangelicko-reformowanej w: M. Burak, H. Okólska, dz. cyt., s. 191–195.
[83] U. Bunzel, Entstehen…, s. 109.
[84] B. Krukiewicz, A. Pankiewicz, M. Paternoga, Starszy cmentarz parafii ewangelickiej na Psim Polu, [w:] Średniowieczne i nowożytne nekropole Wrocławia (cz. I), red. K. Wachowski, „Wratislavia Antiqua. Studia z dziejów Wrocławia” 2010, nr 12, s. 184–189.
[85] Por. M. Burak, H. Okólska, dz. cyt., s. 180–185.
[86] Tamże, s. 150–151.
[87] O ile w 1810 r. Wrocław liczył 68 117 mieszkańców, to w 1850 r. – 114 102, a w 1885 r. już 296 640. Według danych z 1 grudnia 1900 r. w stolicy Dolnego Śląska mieszkało 422 415 osób. Por. Statistische Daten über die Stadt Breslau, Breslau 1901, s. 5.
[88] O gminnych cmentarzach w podwrocławskich osiedlach szerzej w: M. Burak, H. Okólska, dz. cyt., s. 213–269.
[89] L. Ziątkowski, Cmentarze żydowskie, [w:] Dawne cmentarze Wrocławia, red. M. Burak, H. Okólska, „Wrocławski Przegląd Komunalny” 1997, nr 15, s. 70.
[90] Np. M. Łagiewski, Stary Cmentarz Żydowski we Wrocławiu, Wrocław 1995.
[91] L. Ziątkowski, Powstanie cmentarza żydowskiego przy ulicy Lotniczej we Wrocławiu, „Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka” 1997, R. LII, nr 1–2, s. 1–13.
[92] D. Eysymontt, Cmentarz komunalny na Grabiszynie, [w:] Dawne cmentarze Wrocławia, red. M. Burak, H. Okólska, „Wrocławski Przegląd Komunalny” 1997, nr 15, s. 60–63.
[93] D. Eysymontt, Cmentarz komunalny na Osobowicach, [w:] Dawne cmentarze Wrocławia, red. M. Burak, H. Okólska, „Wrocławski Przegląd Komunalny” 1997, nr 15, s. 63–66.
[94] AB-MAWr, Plan cmentarza Wolnego Związku Religijnego przy Bunzlauerstraße (Bolesławieckiej) z 1930 r., sygn. MAt-VI-9941, t. 505.
[95] AB-MAWr, Plan sytuacyjny cmentarza szpitala Wszystkich Świętych z 1873 r., sygn. Mat-VI-27289, t. 1237.
[96] Por. M. Burak, H. Okólska, dz. cyt., s. 123–124 (cmentarz św. Barbary), s. 127–128 (cmentarz św. Bernardyna). W 1896 r. poświęcono kościół imienia Lutra wzniesiony na terenie dawnego cmentarza św. Bernardyna. Na obszarze dawnej nekropolii św. Barbary w 1913 r. ukończono budowę kościoła św. Pawła. Obie ewangelickie świątynie nie przetrwały oblężenia Wrocławia w 1945 r.
[97] Por. Cmentarze wojskowe, [w:] M. Burak, H. Okólska, dz. cyt., s. 271–279.
[98] Friedhöfe haben ihre Geschichte, „Schlesische Zeitung“ 1935 (24 XI), Nr. 597.
[99] Por. Z. Antkowiak, Krzyże synów Italii, „Kalendarz Wrocławski”, 1986, s. 301–305.
[100] D. Eysymontt, Cmentarz św. Henryka, [w:] Dawne cmentarze Wrocławia, red. M. Burak, H. Okólska, „Wrocławski Przegląd Komunalny” 1997, nr 15, s. 22.
[101] M. Burak, Cmentarze parafii św. Maurycego na Przedmieściu Świdnickim…, s. 150–153.
[102] Por. M. Burak, H. Okólska, dz. cyt., s. 150–151 (im. Lutra), s. 177 (św. Jana), s. 259 (brochowski).
[103] AB-MAWr, Projekt budynku gospodarczego na terenie ośrodka przeciwgruźliczego z planem sytuacyjnym z 1912 r., sygn. MAt-AB-60742, t. 1808.
[104] AB-MAWr, Projekt kaplicy na cmentarzu gminy Gądów Mały z planem sytuacyjnym z 1905 r., sygn. MAt-AB-3975, dok. 14.405.
[105] AB-MAWr, Projekt kaplicy na cmentarzu gminy Kuźniki z planem sytuacyjnym z 1924 r., sygn. MAt-AB-3975, dok. 15.9.24.
[106] Np. Der Gemeindefriedhof bei Cosel, „Schlesische Zeitung” 1903 (6 VI), Nr. 388; Die Breslauer Kommunalfriedhӧfe, „Schlesische Zeitung” 1926 (25 VII), Nr. 346.
[107] Park Zachodni to również przykład zaplanowanego założenia parkowo-leśnego, łączącego funkcje sepulkralne i rekreacyjne. Por. I. Bińkowska, dz. cyt., s. 103.
[108] W 1928 r. wspomniane satelitarne osiedla zostały włączone do Wrocławia.
[109] Kleines statistisches Taschenbuch für die Stadt Breslau, Breslau 1926, s. 25.
[110] Kleines statistisches Taschenbuch für die Stadt Breslau, Breslau 1933, s. 38.
[111] Jak wynika z informacji pochodzącej z uzasadnienia do uchwały Prezydium Rady Narodowej miasta Wrocławia z 2 XII 1963 r. Por. Archiwum Państwowe we Wrocławiu (dalej: APWr), Prezydium Rady Narodowej miasta Wrocławia, sygn. 478, s. 2899.
[112] Proces likwidacyjny uruchamiano na podstawie następujących uchwał Prezydium Rady Narodowej miasta Wrocławia: nr 200/57 z 29 VII 1957 r., nr 296/58 z 1 XII 1958 r.; nr 16/60 z 2 II 1960 r.; nr 166/61 z 5 VI 1961 r.; nr 267/63 z 2 XII 1963 r.; nr 435/67 z 10 IV 1967 r. oraz nr 17/130/70 z 9 II 1970 r. Treść uchwał: APWr, Prezydium Rady Narodowej miasta Wrocławia, sygn. 416 (1957 r.), 422 (1958 r.), 432 (1960 r.), 448 (1961 r.), 478 (1963 r.), 518 (1967 r.), 553 (1970 r.).