Cmentarze katolickie przed 1945 rokiem

Średniowieczne cmentarze przykościelne były nie tylko miejscem pochówku i przestrzenią przeznaczoną do modlitwy za dusze zmarłych. Częstokroć spełniały również – paradoksalnie – funkcję ośrodków życia publicznego. Na ich obszarze często organizowano targowiska, tutaj także odczytywano wyroki i ogłoszenia. Kiedy powstały najstarsze cmentarze katolickie w stolic Śląska? Które z nich funkcjonują do dzisiaj?

Ugruntowanie chrześcijaństwa na Śląsku nastąpiło z chwilą ustanowienia w 1000 roku biskupstwa wrocławskiego. Szybko ukształtowały się parafie, które organizowano przy świątyniach budowanych z fundacji książęcych, a także innych osób świeckich i duchownych. Pomyślny rozwój katolickiej organizacji kościelnej został jednak zahamowany w latach 20. XVI wieku z chwilą rozszerzenia się na Śląsku idei reformacji.

Myśli reformatorskie znalazły odbiorców zwłaszcza w stolicy Śląska. Wrocławska rada miejska, opowiadając się po stronie nowego wyznania, przejęła jednocześnie funkcje władz kościelnych w stosunku do zarządzanej przez siebie gminy miejskiej. Siła oddziaływania nowej konfesji objawiła się już w połowie lat 20. XVI wieku, gdy władze municypalne, obejmując patronat nad dotąd katolickimi świątyniami pw. św. Marii Magdaleny i pw. św. Elżbiety, wprowadziły tam protestanckich duchownych. W końcu lat 40. XVI wieku tylko co pięćdziesiąty kościół w diecezji wrocławskiej miał katolickiego proboszcza, a liczba protestantów i katolików na jej obszarze była wyrównana.

Kończący wojnę trzydziestoletnią pokój westfalski (1648 rok) ukształtował, w zasadzie do początku XVIII wieku, stosunki religijne na Śląsku pozostającym pod katolickim berłem monarchii Habsburgów. W latach 1653–1707, w ramach – będącej oczywistym wyrazem kontrreformacji – tzw. redukcji kościołów, odebrano protestantom z terenu Śląska blisko 1,2 tysiąca obiektów. Kres takim działaniom administracji cesarskiej przyniosły postanowienia konwencji z Altranstädt z września 1707 roku, w których habsburski cesarz Józef I (1678–1711) zobowiązał się do stworzenia warunków umożliwiających równe traktowanie katolików i protestantów w swojej monarchii. Zapoczątkowany w 1741 roku okres panowania Prus na Śląsku przyczynił się do regresu katolicyzmu na tym terenie. Edykt sekularyzacyjny z 1810 roku zniósł majątki kapitulne i klasztorne, które przeszły na własność państwa pruskiego. Późniejsze uregulowania prawne wymierzone przeciwko Kościołowi katolickiemu, zwłaszcza edykt kościelny z 1833 roku, uderzały w podstawowe jednostki organizacyjne, jakimi były parafie. Mogły być one od tej pory znoszone decyzją administracyjną między innymi ze względu na małą liczebność wiernych. Tego rodzaju utrudnienia systemowe wygasły z końcem XIX wieku, gdy nastąpiła stabilizacja stosunków między wyznaniami w cesarstwie niemieckim.

Średniowieczne cmentarze przykościelne były nie tylko miejscem pochówku i przestrzenią przeznaczoną do modlitwy za dusze zmarłych. Spełniały również – paradoksalnie – funkcję ośrodków życia publicznego. Na ich obszarze często organizowano targowiska, tutaj także odczytywano ogłoszenia i wyroki. Położony przy budynku kościoła cmentarz był niezadrzewionym terenem z nielicznymi budowlami wzniesionymi na użytek liturgii i niewielką liczbą krzyży, które jednak nie oznaczały miejsca pochówku – stanowiły jedynie punkty orientacyjne. Ubodzy mieszkańcy miast byli chowani w grobach zbiorowych. Mogiły zasypywano cienką warstwą ziemi, bez zaznaczania kopczyków. Kobiety zmarłe w połogu mogły być grzebane jedynie w specjalnie na ten cel wytyczonym miejscu na cmentarzu, a nieochrzczonym dzieciom odmawiano uroczystego pogrzebu. Samobójców nie chowano w poświęconej ziemi. Już na przełomie XIV i XV stulecia, w związku z wypełnieniem zwykle niewielkiej przestrzeni grzebalnej, przyjęto zwyczaj przenoszenia kości do wnętrz kościołów (na przykład na strychy) i pozyskiwania w ten sposób nowych miejsc pochówkowych.

W okresie średniowiecza ukształtowały się chrześcijańskie zwyczaje funeralne, które z czasem zmodyfikowane, są nadal widoczne we współczesnych obrzędach pogrzebowych wyznawców katolicyzmu i protestantów. Dopiero od późnego średniowiecza zawinięte w całun ciało zmarłego składano do drewnianej trumny – jej stosowanie zostało zapoczątkowane na terenie Śląska nie wcześniej niż w XIII wieku. Najuboższych niesiono w trumnie wspólnej, używanej jedynie do transportu. Od późnego średniowiecza datuje się także zwyczaj wystawiania zwłok na katafalku i nabożeństwa żałobnego, odprawianego wtedy nie później niż dzień po zgonie. W obrzędach pogrzebowych dominowała żałoba odprowadzających zmarłego. Częste było także głośne wyrażanie żalu. Początkowo pogrzeb miał naturę świecką i był związany z samym faktem odprowadzenia zwłok na cmentarz. Posługę duchową (pozostającą w gestii Kościoła) stanowiło udzielenie rozgrzeszenia przez księdza. Od około XIII wieku ukształtował się zwyczaj organizowania orszaku pogrzebowego, który z czasem przekształcił się w procesję kościelną. Jej porządek i skład nie zależał już od obyczaju, ale był ustalany testamentem zmarłego lub określany ceremoniałem pogrzebowym wynikającym z tzw. porządku kościelnego, który w formie aktu prawnego wprowadzono w okresie reformacji (we Wrocławiu pierwszy tego rodzaju akt został wydany w 1528 roku). W średniowieczu biorący udział w kondukcie pogrzebowym byli ubrani w najlepsze barwne odzienie. Dopiero w XVI wieku upowszechnił się, oznaczający żałobę, czarny kolor.

Od XIV wieku datuje się zwyczaj stawiania znaków nagrobnych, sytuowanych jednak nie zawsze w miejscu pochówku, częściej na murach cmentarnych lub kościelnych. Na przełomie XV i XVI wieku na Śląsku zaczęły się pojawiać epitafia, początkowo z tekstami o charakterze dewocyjnym, z czasem formą zbliżone do współczesnych nam nagrobków.

Wrocławska reformacja, zyskując dużą liczbę zwolenników, wpłynęła również na liturgię pogrzebową (→ Cmentarze protestanckie). Już w 1525 roku rada miejska Wrocławia wydała zakaz prowadzenia uroczystych procesji, w tym także organizowanie konduktu żałobnego. Prawo to było wymierzone zwłaszcza w wyznawców katolicyzmu – uświęcone tradycją publiczne pogrzeby mogły się bowiem odbywać odtąd jedynie w miejscach pozostających poza jurysdykcją protestanckich władz miejskich. Dopiero po 1654 roku nowe przepisy porządkowe umożliwiły katolickiej ludności Wrocławia powrót do dawnej formy pogrzebu.

Reskrypt wydany 13 grudnia 1775 roku przez króla Prus Fryderyka II zakazywał dokonywania pochówków na terenie przykościelnych nekropolii znajdujących się w obrębie murów miejskich. Zgodnie z królewskim nakazem, władze Wrocławia przystąpiły do likwidacji starych śródmiejskich cmentarzy parafialnych, w tym oczywiście także tych związanych ze świątyniami obrządku katolickiego.

W XIX wieku niektóre wrocławskie katolickie parafie śródmiejskie dysponowały własnymi nekropoliami położonymi poza miastem, z których najstarszą był poświęcony około 1690 roku katedralny → Cmentarz św. Wawrzyńca [I]. Osiemnastowieczną metrykę miał otwarty w 1715 roku → Cmentarz Bożego Ciała przy późniejszej ulicy Kamiennej (Steinstrasse). Powstałe w ciągu XIX wieku nowe założenia cmentarne były związane z katolickimi parafiami św. Macieja, św. Michała Archanioła, św. Doroty, św. Wojciecha, a także – już u schyłku tego stulecia – z parafią Najświętszej Marii Panny i św. Wincentego. Drugi → Cmentarz św. Wawrzyńca [II] zorganizowała w 1866 roku na Rybakach parafia świętokrzyska. W innej sytuacji znalazły się parafie św. Maurycego i św. Mikołaja, związane ze świątyniami zlokalizowanymi poza murami miejskimi. Ich cmentarze przykościelne (przykościelny Cmentarz św. Maurycego, → przykościelny Cmentarz św. Mikołaja) funkcjonowały niemal do lat 70. XIX wieku. Jednocześnie jednak – ze względu na duży obszar działania, obejmujący jurysdykcyjnie podwrocławskie wsie – dysponowały one kilkoma nekropoliami założonymi na terenach zwykle nienależących do miasta. W 1918 roku powstał przy Strehlener Strasse (ulica Bardzka) parafialny → Cmentarz św. Henryka, jedyna wrocławska nekropolia katolicka założona w pierwszej połowie XX wieku.

KATOLICKIE PARAFIE I ZGROMADZENIA ZAKONNE FUNKCJONUJĄCE PRZED II WOJNĄ ŚWIATOWĄ

CMENTARZE KATOLICKIE ISTNIEJĄCE PRZED II WOJNĄ ŚWIATOWĄ

Tekst: dr Marek Burak
Opracowanie: Kamilla Jasińska