Cmentarze protestanckie przed 1945 rokiem

Reformatorskie idee Martina Lutra dotarły na Śląsk w drugim dziesięcioleciu XVI wieku, a wrocławskie mieszczaństwo szybko przyjęło jego nauki. Kiedy i gdzie powstały pierwsze cmentarze ewangelickie we Wrocławiu? Który z nich był największy, a który funkcjonował najdłużej? Czym różnił się przebieg ewangelickich uroczystości funeralnych od katolickich pogrzebów?

Reformatorskie idee Martina Lutra (1483–1546) dotarły na Śląsk w drugim dziesięcioleciu XVI wieku. We Wrocławiu w tym czasie były już znane jego pisma: Do chrześcijańskiej szlachty narodu niemieckiego, O poprawie stanu chrześcijańskiego i O niewoli babilońskiej Kościoła, napisane jako polemiki z wydaną w 1520 roku bullą papieża Leona X. Opublikowanie tych rozważań spowodowało w 1521 roku nałożenie na teologa z Wirtembergii klątwy papieskiej. Pierwsze na terenie Śląska kazanie w duchu luterańskiej reformy Kościoła wygłosił już w 1517 roku na zamku w Neukirch (Żerniki) uczeń Martina Lutra August Hoffmann.

Wrocławskie mieszczaństwo szybko przyjęło nauki Lutra. W Piwnicy Świdnickiej oficjalnie rozpowszechniano druki z jego tezami, a otwarta na nowe prądy rada miejska Wrocławia zaprosiła do objęcia stanowiska pastora kościoła pw. św. Marii Magdaleny Johanna Hessa (1490–1547), zwolennika poglądów reformatora. Powierzoną wrocławską parafię objął on w 1523 roku. 4 kwietnia 1524 roku z inicjatywy Hessa w kościele pw. św. Doroty odbyła się publiczna dysputa teologów na temat zasad protestantyzmu. Energiczny pastor kościoła pw. św. Marii Magdaleny oraz biorący udział w polemice po stronie reformatorów Antonius Niger i Valentin Friedland Trotzendorf przekonali do swoich tez wrocławskie duchowieństwo. W 1525 roku wrocławska rada miejska objęła patronat nad kościołem pw. św. Elżbiety. Władze municypalne postawiły na czele – w ten sposób utworzonej drugiej parafii ewangelickiej – doktora Ambrosiusa Moibanusa (1494–1554). Kościołowi pw. św. Marii Magdaleny podlegały wówczas filialne świątynie pw. św. Krzysztofa oraz pw. św. Hieronima, a także kaplica szpitalna Trójcy Świętej. Parafia św. Elżbiety, obok macierzystej świątyni, dysponowała także kościołem pw. św. Barbary. W tym samym 1525 roku powstała ewangelicka parafia przy kościele pw. św. Bernardyna ze Sieny, a w 1527 roku utworzono parafię Jedenastu Tysięcy Dziewic.

W 1530 roku, na zwołanym w Augsburgu sejmie Rzeszy niemieckiej, ustalono zasady wyznania wiary konfesji luterańsko-augsburskiej. W 1542 roku cesarz Ferdynand I Habsburg (1526–1564) wydał zarządzenie, w którym napomniał wrocławian o konieczności podporządkowania się monarsze i nie zezwolił na sekularyzację dóbr kościelnych. Trwające w tym czasie na terenie Rzeszy spory o charakterze wyznaniowym zostały ostatecznie zakończone podpisaniem w 1555 roku pokoju religijnego w Augsburgu. Chociaż władający Śląskiem katolicki cesarz Ferdynand I podważał zasadność stosowania postanowień pokoju augsburskiego, to jednak wrocławscy ewangelicy cieszyli się odtąd wolnością religijną, mając oparcie w protestanckich władcach poszczególnych księstw Rzeszy.

W 2. połowie XVI wieku zarysowały się pierwsze podziały w protestantyzmie. Rozłamu dokonała grupa wyznawców doktryny Jana Kalwina (1509–1564), doprowadzając do kryzysu w środowisku zwolenników reformy Kościoła (→ gmina ewangelicko-reformowana; kalwińska).

Kolejny cesarz z dynastii Habsburgów, Maksymilian II (1564–1576), zachowywał w kwestiach religijnych status quo. Jego następca, Rudolf II (1574–1611), prezentował jednak inny kierunek polityki wobec Śląska. Dążył on do rekatolizacji regionu, co doprowadziło z czasem do konfliktu monarchy ze stanami śląskimi. W 1604 roku Rudolf II uznał, że – zgodnie z interpretacją zasady „cuius regio eius religio” – Śląsk podlega bezpośrednio władzy katolickiego króla czeskiego (tytuł ten przysługiwał cesarzowi), bezzasadne jest zatem rozciąganie postanowień pokoju augsburskiego na ten obszar. Przeciwko polityce cesarza wystąpił jego brat, arcyksiążę Maciej (w latach 1612–1619 cesarz Maciej II), wspierany w swoich działaniach przez czeskich i śląskich protestantów. Rozłamowi w domu panującym i konsekwentnemu oporowi śląscy ewangelicy zawdzięczali zwycięstwo – w sierpniu 1609 roku Rudolf II wydał list majestatyczny zapewniający luteranom wolność wyznania. W dokumencie tym precyzyjnie określono stosunki między Kościołem katolickim i Kościołem ewangelickim. Nowe rozwiązania prawne istotnie przyczyniły się do rozwoju Kościoła ewangelickiego na Śląsku i ukształtowania tego regionu jako zdecydowanie protestanckiego. Formowały się ewangelickie struktury kościelne, powstawały związane z nimi instytucje charytatywne, szkoły, a także nowe cmentarze. W następstwie postanowień listu majestatycznego wykształciły się protestanckie organy i urzędy kościelne. Od 1615 roku wspomnianymi aspektami życia wrocławskich ewangelików zawiadywał – ukonstytuowany właśnie w tym roku i podlegający radzie miejskiej – urząd kościelny zwany Wrocławskim Konsystorzem Ewangelickim.

W 1618 roku wybuchło w Pradze powstanie skierowane przeciwko władzy cesarskiej. Zapoczątkowało ono toczące się przez następne trzydzieści lat zmagania militarne na terenie Europy – wojnę trzydziestoletnią. W okresie trwania powstania, w lipcu 1619 roku, zawiązała się w Czechach konfederacja protestantów, którzy obrali na swojego władcę Fryderyka palatyna reńskiego. Czeski obóz protestancki doznał jednak wkrótce porażki militarnej w bitwie pod Białą Górą (wrzesień 1620 roku), a nowy monarcha musiał zrzec się tytułu. Konsekwencją bitwy było nie tylko niepowodzenie wojskowe, ale przede wszystkim porażka polityczna obozu protestanckiego. Wprawdzie cesarz Ferdynand II Habsburg (1619–1637) zagwarantował w 1621 roku w układzie kończącym powstanie czeskie (tak zwanym akordzie drezdeńskim) wolność religijną, to jednak znacznie ograniczył ewangelików w ich prawach politycznych.

Obszar Śląska był teatrem wojennym niemal do kończącego wojnę trzydziestoletnią pokoju westfalskiego, zawartego w 1648 roku. Był także terenem, na którym od 1626 roku była przeprowadzana konsekwentna akcja rekatolizacyjna. Po 1648 roku w księstwach Rzeszy obowiązywała nadal zasada, że konfesja władcy jest obowiązująca dla jego poddanych. Natomiast na Śląsku, pozostającym pod panowaniem katolickich Habsburgów, właściwie tylko wrocławscy protestanci zachowali swoje przywileje. W połowie XVII wieku, w okresie wzmożonej kontrreformacji, z polecenia cesarza Ferdynanda III Habsburga były tworzone tak zwane komisje redukcyjne, których celem było przywracanie katolicyzmu w ośrodkach opanowanych przez protestantyzm. Na Śląsku taka komisja podjęła działalność w maju 1653 roku. Odtąd ewangelicy zamieszkujący dzielnicę śląską byli narażeni na różnorodne ograniczenia, z których najdotkliwszym było przekazywanie świątyń katolikom. Odmianę losu wyznawców protestantyzmu przyniosły dopiero w 1707 roku postanowienia konwencji podpisanej przez cesarza Józefa I (1678–1711) w Altranstädt. W wyniku zawartego wtedy porozumienia protestanci otrzymali obietnicę zwrotu swoich kościołów i dóbr.

Przejście Śląska pod panowanie pruskie w 1741 roku otwierało nowy etap w historii śląskiego protestantyzmu. Filozofowie wieku oświecenia uznawali wolność religijną za prawo naturalne. Król Prus Fryderyk II (1740–1786) stosował te zasady w polityce, nie ingerując w sprawy wewnętrzne Kościołów. Za panowania Fryderyka Wilhelma III (1797–1840) została przeprowadzona reforma Kościoła ewangelickiego. Pruski monarcha doprowadził w 1817 roku do unii luteran i kalwinów, zapewniając obu wyznaniom jednakowe prawa. Przeciwnicy tej unii utworzyli w 1822 roku odłam zwany staroluterańskim. W 1844 roku powstał, w opozycji do Kościoła katolickiego, Niemiecki Kościół Katolicki, który w 1859 roku został wchłonięty przez działające na terenie Niemiec wolne związki religijne.

W ciągu wieków zmieniał się ceremoniał pogrzebowy konfesji luterańsko-augsbur­skiej. W początkowym okresie reformacji nie różnił się mocno od obrządku katolickiego, chociaż niektórzy duchowni odrzucali konieczność odprawiania żałobnego nabożeństwa. Pierwszą próbą wprowadzenia na terenie Wrocławia nowych elementów do zwyczajowo przyjętego obrządku pogrzebowego był tak zwany porządek kościelny i szkolny, wydany w 1528 roku przez radę miejską, której podlegały wszystkie parafie protestanckie. Dopiero jed­nak w pierwszej połowie XVII wieku ustalono podstawowe zasady przebiegu ewangelickich uroczystości funeralnych w stolicy Śląska. Regulowały je wydane w 1634 i 1653 roku szcze­gółowe przepisy postępowania w czasie chrzcin, wesel i pogrzebów. Od tego okresu wyda­wano również tak zwane porządki pogrzebowe (Begräbnissordnung), zawierające dokładne wskazania co do następujących po sobie faz uroczystości: odprowadzenia zwłok, liturgii słowa w świątyni oraz złożenia ciała do grobu. Szczegółowe przepisy dotyczyły także oprawy pogrzebu. Według porządku pogrzebowego z 1772 roku, należało odpowiednio przystroić dom żałobny, w którym na przesłoniętym czarną materią katafalku znajdował się sarkofag lub stała trumna. Przed drzwiami pomieszczenia, gdzie przy wystawionych na widok pu­bliczny zwłokach czuwała rodzina, zajmował miejsce pastor i jego uczniowie, wykonujący pieśni lub motety. Następnie formował się kondukt. W zależności od woli krewnych zmarłego ustalano skład pochodu oraz liczbę i rodzaj koniecznych atrybutów, liczbę utworów, a także liczbę koni przy karawanie i skład jego obsługi. Czoło żałobnej procesji otwierał dzwonnik, następnie kroczył duchowny z krzyżem lub krucyfiksem. Pojazd otaczali choraliści, za nimi postępowali duchowni, uczniowie szkół, rodzina oraz przyjaciele zmarłego. Niesiono płonące świece. W kościele parafialnym słuchano kazania, a następnie udawano się na cmentarz.

W 1841 roku wrocławski konsystorz wydał ujednolicony cennik usług związanych z pochówkami dla wszystkich parafii ewangelickich znajdujących się pod patronatem magistratu. W cenniku wyróżniono siedem klas pogrzebów. Wyboru rodzaju pogrzebu dokonywał sam zmarły w zapisie testamentowym lub – częściej – decydowała o tym jego rodzina. Wiadomo, że na Wielkim Cmentarzu (Grosser Friedhof) obowiązywały cztery pierwsze kategorie. W najwyższej klasie, na którą mogli sobie pozwolić jedynie najzamożniejsi obywatele, trumnę przewożono na karawanie zaprzężonym w cztery na czarno przystrojone konie i powożonym przez czterech na czarno odzianych woźniców. Obsługa składała się ponadto z czternastu tragarzy ubranych również w specjalne stroje. W kościele parafialnym w dzwony bito dwie godziny, a podczas pogrzebu – godzinę. Istniała jednak możliwość indywidualnego określenia tego czasu. Msza żałobna w zależności od woli krewnych odbywała się w kościele parafialnym, filialnym lub ewentualnie w kaplicy cmentarnej. W każdym rodzaju świątyni specjalnie przystrajano ołtarz, wystawiano krucyfiks i wnoszono lichtarze. Podczas nabożeństwa chór z towarzyszeniem organów wykonywał kantatę żałobną. Często zamawiano także motety i chorały. Od organizatorów pogrzebu zależała liczba utworów i liczebność zespołu śpiewaków. Oni też decydowali o miejscu wygłoszenia kazania (Leichenpredigt), mowy pożegnalnej (Trauerrede) oraz odprawienia zwyczajowej liturgii. Jedni chcieli wysłuchać liturgii słowa przed ołtarzem, inni wybierali mowę nad grobem. Pierwsze dwie klasy uroczystości różniły się między sobą jedynie detalami. W ramach pozostałych dwóch klas skromniejszy był karawan, zestawiano mniejszy zaprzęg, mniej liczna była obsługa, krócej też bito w dzwony. Pochówki osób wybitnych zawsze były dla mieszkańców miasta wielkim wydarzeniem. Kondukt składał się wówczas z przedstawicieli władz państwowych i miejskich, członków rozmaitych organizacji, którym przewodził lub patronował zmarły. Ceremonia otrzymywała zwykle staranną oprawę muzyczną, a do śpiewania chorałów protestanckich angażowano miejscowe chóry.

Po 1945 roku ośrodkiem wrocławskiej gminy luterańsko-augsburskiej stał się kościół dworski pod wezwaniem Opatrzności Bożej. Na terenie Wrocławia nie ma już jednak ewangelickich cmentarzy wyznaniowych. Tereny pocmentarne związane z tą konfesją zostały w większości przeznaczone do likwidacji w latach 60. i 70. XX wieku i zagospodarowane w inny sposób.

PARAFIE I WSPÓLNOTY EWANGELICKIE FUNKCJONUJĄCE PRZED II WOJNĄ ŚWIATOWĄ

CMENTARZE EWANGELICKIE ISTNIEJĄCE PRZED II WOJNĄ ŚWIATOWĄ

Tekst: dr Marek Burak, Halina Okólska
Opracowanie: Kamilla Jasińska