Nowy Cmentarz Żydowski

Jüdischer Friedhof an der Flughafenstrasse, to cmentarz żydowski zlokalizowany przy obecnej ulicy Lotniczej, funkcjonujący niekiedy jako tzw. nowy cmentarz żydowski. Używany był w latach 1902–1943 i ponownie od 1945 roku.

LOKALIZACJA

Teren cmentarny od południa ograniczony biegiem Flughafenstrasse (ulica Lotnicza), od północy zaś Pilsnitzer Strasse (ulica Pilczycka). Od 1919 roku nekropolia graniczyła od wscho­du z nowszą częścią → cmenta­rza komunalnego na Kozanowie. Od zachodu sięgała niezabudowa­nych terenów należą­cych do osiedla Pilczyce (Pilsnitz).

HISTORIA NEKROPOLII

W latach 90. XIX wieku zarząd wrocławskiej gminy żydowskiej rozpoczął poszu­kiwa­nia terenu nadającego się na nową nekropolię. Ostatecznie zainteresowano się parcelą wchodzącą w skład majątku rodziny von Woyrsch – położoną na zachód od Wrocławia w podmiejskim wtedy osiedlu Pilczyce (Pilsnitz). W tym samym czasie wrocławski magistrat poszukiwał w tym rejonie odpowiedniego terenu na założenie nowego, miejskiego pola po­chówkowego (późniejszego cmenta­rza komunalnego na Kozanowie). W efekcie transak­cja została przeprowadzona przez władze Wrocławia, które po jej dokonaniu odstąpiły sto­sowny obszar gminie żydowskiej. W 1898 roku gmina odkupiła od magistratu 12,1 hektara gruntu za blisko 73 tysiące marek.

Do końca 1898 roku trwały wstępne przygotowania do realizacji przedsięwzięcia. Ar­chitektem i nadzorującym budowę nekropolii był Paul Ehrlich, zieleń zaś zaprojektował dy­rektor miejskiego ogrodnictwa Hugo Richter. Podstawowe prace adaptacyjne wykonano w stosunkowo szybkim tempie w latach 1899–1903. Teren został w tym czasie ogrodzony, zniwelowany, zdrenowany i zaopatrzony w wodę. W latach 1901–1902 wybudowano obiekty konieczne do funkcjonowania cmentarza: dom przedpogrzebowy, kaplicę, budynek zarządu cmentarza, sanitariaty oraz zlokalizowany w południowo-wschodniej części terenu kompleks ogrodnictwa cmentarnego. Wydatkowano na ten cel ponad 445 tys. marek.

Usytuowany po zachodniej stronie bramy wejściowej dom przedpogrzebowy był jed­nokondygnacyjną budowlą wzniesioną na rzucie prostokąta, przykrytą dwuspadowym da­chem. W części północnej budynek został połączony łącznikiem z wybudowaną w tym sa­mym czasie kaplicą cmentarną. Po wschodniej stronie bramy wjazdowej znajdował się pię­trowy, wzniesiony z cegły obiekt użytkowany przez administrację cmentarza. Jeszcze w 1902 roku od strony Flughafenstrasse (ulica Lotnicza) zorganizowano, poprze­dzone podjazdem, wej­ście na teren cmentarza. Stanowiła je ceglana brama wjaz­dowa. Otwór wejściowy ozdo­biono trójkątnym zwieńczeniem z maswerkiem i sterczyną z Gwiazdą Dawida. Ogrodzenie cmenta­rza od strony południowej stanowił płot wykonamy z metalowych prętów lub masywny mur przykryty ułożoną dwuspadowo dachówką.

Uroczyste otwarcie nowej nekropolii odbyło się w dniu pierwszego pochówku – 12 marca 1902 roku. W początkowej fazie zagospodarowano jedynie 6 hektarów terenu w czę­ści południowej nekropolii (czyli ok. połowę całości założenia). Najważniejszym zadaniem w tym czasie pozostawało więc przystosowanie do celów grzebalnych północnego fragmentu terenu, w kierunku Pilsnitzer Strasse (ulica Pilczycka). Wstępne prace adaptacyjne – na podsta­wie przygotowanego już wcześniej przez Hugo Richtera projektu układu przestrzen­nego – przeprowadzono w tej części nekropolii dopiero w latach 1914–1915. Inną inwestycją była organizacja strefy dużych rodzinnych grobowców przyściennych. Powstała ona w za­chodnim fragmencie nekropolii po 1908 roku.

Po 1918 roku zarząd wrocławskiej gminy żydowskiej podjął decyzję o zorganizowaniu na terenie cmentarza kwatery związanych z Wrocławiem żołnierzy pochodzenia żydow­skiego poległych na frontach I wojny światowej. Zaprojektowany przez Paula Ehrli­cha cmentarz honorowy (jak pierwotnie określano ten fragment nekropolii) zlokalizowano na końcu wysadzanej wierzbami alei prowadzącej od bramy głównej. Centralnym punktem tego założenia stał się pomnik żołnierzy. Wojskowa nekropolia o powierzchni około 0,15 ha, skła­dała się z dwóch podzielo­nych na mniejsze pola części, które – usytuowane na wschód i na zachód od głównej alei cmentarnej – grupowały od pięciu do dziesięciu pojedynczych na­grobków. Uroczystość otwarcia cmentarza honorowego odbyła się 29 sierpnia 1920 roku. Centralnie usytuowany monument zrealizowano w formie przykrytej kamienną kopułą okrą­głej świątyni umieszczo­nej na niewielkim wzniesieniu. Korpus budowli stanowi osiem półko­lumn, na których wspiera się mocno zarysowany gzyms. Między półkolumnami umieszczono osiem tablic z nazwi­skami poległych. Upamiętniono w ten sposób 432 żołnierzy.

Na początku lat 40. XX wieku, po deportacji niemal wszystkich wrocławskich Żydów, pozostała we Wrocławiu jeszcze grupa około 600 osób reprezentujących przede wszystkim żydowsko-aryjskie małżeństwa mieszane. W połowie czerwca 1943 roku na tere­nie kozanowskiego cmentarza utworzono dla nich Stację Medyczną (Jüdische Krankensta­tion Cosel). Na ten cel przeznaczono budynek administracyjny cmentarza. Kierowano tu także żydowskich więźniów obozów kon­centracyjnych funkcjonujących na terenie miasta i w jego najbliższych okolicach. Stacja Me­dyczna działała do końcowych miesięcy 1944 roku. W styczniu 1945 roku, na kilka tygodni przed zamknięciem przez Armię Czerwoną pierścienia oblężenia wokół Wrocławia, 150 ostatnich Żydów znajdujących się na terenie Stacji Medycznej wysłano do niemieckiego obozu koncentracyjnego Gross Rosen. W czasie działań wojennych prowadzonych wiosną 1945 roku uległy zniszczeniu ka­plica i budynek administracji cmentarza.

STAN OBECNY

Od 1945 roku do dziś cmentarz przy ulicy Lotniczej jest użytkowany przez wrocławską gminę żydowską. Na terenie nekropolii zacho­wało się ponad tysiąc nagrobków wystawionych przed 1943 rokiem. Reprezentują one różnorodne formy ar­chitektury nagrobnej – od prostych kamiennych steli do kubaturowych grobowców rodzin­nych.

---

Tekst: dr Marek Burak
Zdjęcia: Marcin Bradke
Opracowanie: Kamilla Jasińska