Jüdischer Friedhof an der Lohestrasse, czyli cmentarz żydowski przy obecnej ulicy Ślężnej z pochówkami z lat 1856–1942, obecnie jest znany jako Stary Cmentarz Żydowski. Funkcjonuje jako Muzeum Sztuki Cmentarnej będące oddziałem Muzeum Miejskiego Wrocławia.
LOKALIZACJA
Nekropolia zlokalizowana na terenie ograniczonym od wschodu biegiem Lohestrasse (ulica Ślężna), od południa Menzelstrasse (ulica Sztabowa) i od północy Steinstrasse (ulica Kamienna).
HISTORIA NEKROPOLII
W piśmie z 6 listopada 1853 roku wrocławskie Żydowskie Towarzystwo Szpitalno-Pogrzebowe (chewra kadisza, Israelitische Kranken- Verpflegungs- Anstalt und Beerdigungs-Gesellschaft) zwróciło uwagę władzom gminy mozaistycznej, że cmentarz przy ulicy Gwarnej zostanie w najbliższym czasie zapełniony. Oczekiwano więc podjęcia przez zarząd gminy działań prowadzących do utworzenia nowego miejsca pochówkowego. W latach 1854–1856 zakupiono grunty przy późniejszej Lohestrasse (ulica Ślężna). Około trzyhektarowy obszar przyszłej nekropolii otoczono murem, rozplanowano układ komunikacyjny i zieleń oraz wybudowano konieczne do funkcjonowania cmentarza obiekty. Pierwsze budynki – mieszczące salę przedpogrzebową, biuro i mieszkanie zarządcy – wzniesiono w 1856 roku. Były one zlokalizowane na terenie właściwego cmentarza, tuż za bramą główną. W budynku po wschodniej stronie wejścia (pole 20) znajdowały się pomieszczenia do rytualnego mycia zwłok (bet tahara) oraz poczekalnia, która mogła pomieścić 24 osoby siedzące i 100 stojących. W obiekcie po zachodniej stronie bramy wejściowej (pole 19) miała swoje pomieszczenia administracja cmentarza.
16 listopada 1856 roku na cmentarzu żydowskim przy ulicy Gwarnej odbył się ostatni pochówek, a dwa dni później, 18 listopada 1856 roku, na terenie nekropolii przy ulicy Ślężnej zorganizowano pierwszy pogrzeb. Tego też dnia rabin Abraham Geiger pobłogosławił także nowy cmentarz wrocławskich Żydów.
Do końca XIX wieku jedynie w 1863 roku dokonano nieznacznego powiększenia obszaru grzebalnego. W 1918 roku przesunięto jego zachodnią granicę oraz przyłączono nowe tereny w części północnej. W latach 20. XX wieku cmentarz przy ulicy Ślężnej dysponował terenem o powierzchni ponad 5 hektarów.
W 1908 roku ze względu na zły stan techniczny postanowiono rozebrać dotychczas użytkowane obiekty cmentarne, a zwolniony plac przekształcić w miejsce pochówkowe. W 1912 roku nastąpił odbiór nowych budynków zlokalizowanych przed wejściem na teren właściwej nekropolii – kaplicy cmentarnej, domu inspektora cmentarza i obiektu sanitarnego. Budynki te zaprojektowali wrocławscy architekci – Richard i Paul Ehrlichowie. Powstałe w 1912 roku budowle zostały rozebrane w połowie lat 70. XX wieku.
Od lat 60. XIX wieku wejście na cmentarz prowadziło przez neogotycką bramę z dwiema bocznymi furtami. Jej konstrukcję stanowiły, wykonane z cegły, trzy połączone ze sobą ostrołuki. Wejście to zlokalizowano w północnym murze, grodzącym nekropolię od strony Steinstrasse (ulica Kamienna). Sukcesywne rozmieszczanie wzdłuż tego muru kolejnych dużych grobowców doprowadziło na początku XX wieku do likwidacji furt oraz wieńczącego bramę ceglanego łęku. Grobowce rodzinne sytuowano nie tylko przy murach obwodowych, budowano je również przy dwóch, specjalnie do tego celu wzniesionych, masywnych ścianach ustawionych równolegle do osi głównej nekropolii. Duże groby familijne można było bowiem wznosić, za zgodą właściwych władz budowlanych, wyłącznie wzdłuż murów cmentarnych. Układ komunikacyjny nekropolii opierał się na szerokiej alei głównej oraz na sieci przecinających się licznych ścieżek. Główny trakt cmentarny stanowił przedłużenie alei kasztanowców, która dochodziła do bramy nekropolii, łącząc ją ze Steinstrasse (ulica Kamienna). Sieć ścieżek cmentarnych dzieliła obszar nekropolii na dwadzieścia różnej wielkości kwater.
W latach 1938–1943, w okresie nasilonego terroru hitlerowskiego, nierzadko całkowicie wstrzymywano przeprowadzanie pochówków na terenie nekropolii. Ostatni pogrzeb na cmentarzu żydowskim przy ul. Ślężnej odbył się w sierpniu 1942 roku. W 1943 roku nekropolię, zamkniętą po likwidacji wrocławskiej gminy żydowskiej, wydzierżawiono na pięcioletni okres działającemu nieopodal przedsiębiorstwu ogrodniczemu. W końcu lutego 1945 roku obszar cmentarny znalazł się w strefie zaciętych walk o miasto.
STAN OBECNY
W 1988 roku, po wykonaniu niezbędnych prac zabezpieczających i odrestaurowaniu wybranych dzieł architektury nagrobnej, nieużytkowana od 1942 roku XIX-wieczna nekropolia została udostępniona do zwiedzania. Obecnie jako Muzeum Sztuki Cmentarnej stanowi oddział Muzeum Miejskiego Wrocławia. Na terenie cmentarza zachowało się około 12 000 nagrobków. Niektóre przybrały kształt monumentalnych grobowców. Groby ozdobione są pomnikami o bardzo różnorodnej architekturze: od często stosowanej tradycyjnej macewy po nagrobki w formie sarkofagów, kolumn lub obelisków.
Tekst: dr Marek Burak
Opracowanie: Kamilla Jasińska